Νίκος Μουτσόπουλος (1927-2019): Μια αναγεννησιακή προσωπικότητα
Ο Νίκος Καλογήρου γράφει για τον εκλιπόντα.
Λέξεις: Νίκος Καλογήρου, Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΠΣ ΑΠΘ
Δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς για μια προσωπικότητα, όπως αυτή του Νίκου Μουτσόπουλου. Ήταν ο αρχιτέκτονας, ο δάσκαλος, ο περιηγητής, ο ιστορικός, ο αρχαιολόγος ο αναστηλωτής, ο σκιτσογράφος, ο στοχαστής, ο «μαΐστορας». Επρόκειτο, ουσιαστικά, για τον τελευταίο των αναγεννησιακών ανθρώπων, με πολύπλευρη, σύνθετη και «δύσκολη» προσωπικότητα, απαιτητική, αλλά και δίκαιη προς τους μαθητές του. Ήταν ο πολυμαθής καθηγητής, ο οποίος, χωρίς να επαναπαύεται, ακολουθούσε μια συνεχή πορεία αυτογνωσίας.
Ανοιχτόμυαλος, αλλά και βαθύτερα συνδεμένος με το την παράδοση. Έτοιμος να αμφισβητήσει την επίπλαστη μοντερνικότητα, ώστε να προωθήσει τις διαχρονικές αξίες στην αρχιτεκτονική, να προσεγγίσει τα αρχέτυπα και να καταθέσει τις δικές του δημιουργικές προτάσεις.
«Μακεδών εξ Αρκαδίας», όπως ο ίδιος αυτοχαρακτηριζόταν, μαθήτευσε στο ΕΜΠ, με δασκάλους τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα και τον Νίκο Εγγονόπουλο.
Εκλέχτηκε νεότατος ως καθηγητής στο νεοσύστατο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Ήταν ο πρωταγωνιστής, μαζί με ελάχιστους πρωτοπόρους συναδέλφους του, στη δημιουργία μιας εναλλακτικής αρχιτεκτονικής παιδείας που επιχείρησε τη διεύρυνση της περισσότερο ακαδημαϊκής προσέγγισης της Σχολής της Αθήνας. Το μάθημα της παράδοσης, που οφείλουμε στο Μουτσόπουλο, προήλθε, κυρίως, από την αναγνώριση της αξίας των ταπεινών και αγνώστων κτισμάτων της ανώνυμης αρχιτεκτονικής.
Στις αέναες εξερευνήσεις του οφείλεται η ανακάλυψη, δημοσίευση και ανάδειξη αγνώστων μνημείων. Στο έργο αυτό συνέβαλαν και οι πολυάριθμοι φοιτητές του στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, που εργάστηκαν επίπονα και με πάθος στην καταγραφή και αποτύπωση της ιστορικής κληρονομιάς σε όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Μακεδονία.
Πέρα από τις δημιουργικές εμπειρίες που είχα κοντά του στο πλαίσιο των μαθημάτων της Σχολής, ως Βεροιώτης μελέτησα εξαντλητικά ένα από τα πρώτα ολοκληρωμένα έργα του για τη «Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Βέροιας» και το αξιοποίησα αργότερα στις δικές μου έρευνες και προτάσεις για το ιστορικό κέντρο της πόλης. Ο δάσκαλος δώρισε στη Βέροια το πλούσιο αρχείο των φοιτητικών του εργασιών και των αποτυπώσεων. Το πολύτιμο αυτό υλικό έχει καταγραφεί σε μεγάλο βαθμό, παρουσιάστηκε σε δύο εκθέσεις και είναι διαθέσιμο στο ευρύτερο κοινό και στους ερευνητές.
Εκτός από το επιβλητικό ερευνητικό του έργο, με περισσότερες από 500 δημοσιεύσεις, ο Μουτσόπουλος μελέτησε λίγα, αλλά σημαντικά, υλοποιημένα έργα. Ως αρχιτέκτων δεν δίσταζε να προωθεί μια σύγχρονη αναπαραγωγής της εικόνας της παράδοσης, ενταγμένης στο ευρύτερο μεταμοντέρνο πνεύμα της εποχής. Αυτή η ιδεολογική προσέγγιση αντιμετωπίστηκε, από τους μοντερνιστές, με επιφυλάξεις. Ωστόσο, αρκετά έργα, στα οποία συμμετείχε, χαρακτηρίζονταν από ένα περισσότερο κριτικό τοπικισμό και έδωσαν ενδιαφέρουσες υβριδικές μορφές.
Οι μονοκατοικίες του, αστικές και εξοχικές, είχαν άμεσες αναφορές στις εκσυγχρονισμένες εκδοχές της παράδοσης. Αποτέλεσαν πρότυπα μίμησης για πολλούς αρχιτέκτονες, συχνά με μέτρια αποτελέσματα, καθώς οι περισσότεροι δεν διέθεταν την αντίστοιχη βαθύτερη πολιτισμική υποδομή. Οι προτάσεις του για την Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης καθοδήγησαν τη μορφολογική συγκρότηση των νέων κατασκευών. Οι νέες πτέρυγες της Μονής Βλατάδων, με έντονη ογκοπλασία, συνδύασαν τολμηρά την αισθητική του εμφανούς μπετόν και της μακεδονικής λιθοδομής. Έτσι, ολοκληρώθηκε το συγκρότημα που ξεκίνησε στο μεσοπόλεμο ο Αριστοτέλης Ζάχος και προέκυψε ένα διακριτό σημείο αναφοράς στο λόφο της Ακρόπολης του Επταπυργίου.
Στο, κατασκευασμένο με εμφανές σκυρόδεμα, μπρουταλιστικό Συνεδριακό Κέντρο της ΔΕΘ, που σήμερα απειλείται με κατεδάφιση, η τολμηρή καμπύλη επιστέγαση, που φέρεται από κιονοστοιχίες, παραπέμπει στα έργα των Ιαπώνων μεταβολισμών, αλλά και στις «απολιθωμένες» ξύλινες κατασκευές του κλασικού κανόνα.
Η συνολική κληρονομιά του πολύτροπου Νίκου Μουτσόπουλου αποτελεί διαρκή πηγή δημιουργικής έμπνευσης και αναστοχασμού για τους αρχιτέκτονες που επιλέγουν να είναι ευαίσθητοι σε θέματα συνδεμένα με τον τόπο, το περιβάλλον και τον πολιτισμό.
