Ο Χάρτης της Πόλης: Καραβάν Σαράι -Το παλιό Δημαρχείο

της Κύας Τζήμου

Εικόνες του σήμερα: Ελένη Βράκα

Το κτίριο βρίσκεται στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Βαμβακά, στα βόρεια του Τζαμιού Χατζά Μπέη (15ος αιων.), γνωστού σε όλους ως Αλκαζάρ. Στην ίδια θέση βρίσκονταν το Καραβάν-σαράι από όπου πήρε την ονομασία της και όλη η γύρω περιοχή. Επί τουρκοκρατίας αναφέρονται δυο Καραβάν Σαράι   (Πηγές του 16ου αιώνα), το “μικρό” και το “μεγάλο”. Τα σεράγια ήταν πανδοχεία που φιλοξενούσαν ταξιδιώτες και μέσα στο χρόνο εξελίχθηκαν και σε εμπορικά κέντρα. Διέθεταν καταστήματα, δωμάτια, εσωτερική αυλή και στοές. Ο αριθμός παρόμοιων κτιρίων που λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, δεν είναι γνωστός. Οι πρώτοι μελετητές του Καραβάν Σαράι (οι αρχαιολόγοι Textier και Pullan), οι οποίοι δίνουν και τα σχέδια του κτίσματος κάνουν τη δημοσίευση όψης και κάτοψης του κτιρίου το 1864 και αυτή είναι η μόνη μαρτυρία που έχουμε ότι το Καραβάν Σαράι υπήρχε τότε, αλλά χωρίς να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν οι μελετητές είχαν δει όντως το Καραβάν Σαράι εν λειτουργία ή τα ερείπιά του. Πάντως σε χάρτη της Θεσσαλονίκης από την δεκαετία του 1870 (του μηχανικού Βερνιέσκι), το Καραβάν Σεράι δεν επισημαίνεται, άρα ίσως να μην υπήρχε πια.

Είναι μόνο γνωστό ότι υπήρχε ένα μεγάλο καραβάν-σαράϊ πίσω από το Χαμτζά μπέη, θεωρούν ότι είναι βυζαντινό Ξενοδοχείο, γνώμη που τη στηρίζουν κυρίως στον τρόπο δόμησής του (Α. Σαμουηλίδου-Α.Στεφανίδου, 1983). Μετά την καταστροφή του κτίσματος, διασώθηκαν ορισμένα τμήματά του για μεγάλο χρονικό διάστημα, δημιουργώντας προβλήματα στους περίοικους, ενώ παρέμεινε ανεκμετάλλευτη μια μεγάλη έκταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τμήματα αυτά που διασώζονταν από το παλιό κτίσμα, προβλημάτισαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τις αρμόδιες υπηρεσίες και είχαν προταθεί ορισμένες λύσεις όπως: 1. Η απαλλοτρίωση του οικοπέδου και η διατήρηση των ερειπίων  2. Η αναστήλωση των σωζόμενων τμημάτων και η συμπλήρωσή τους με νέα, που θα επαναλαμβάνουν την μορφή της παλιάς κατασκευής και 3. Η ανέγερση νέου κτιρίου με την παράλληλη διατήρηση των τμημάτων εκείνων που σώζονται σε καλύτερη κατάσταση.

Πριν από το 1923 είχε εκπονηθεί μελέτη για νέο κτίσμα από τον αρχιτέκτονα Δελλαδέστιμα, η οποία εγκρίθηκε και από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η μελέτη προέβλεπε την κατασκευή ισογείου και 3 ορόφων, ενώ είχε τεθεί ως προϋπόθεση η προσαρμογή της στην μορφή του καραβάν-σαράϊ.

Τον Ιούνη του 1924 το οικόπεδο περιήλθε από το Δημόσιο, (ύστερα από δημοπρασία που έγινε από την κτηματική ομάδα του Σχεδίου Πόλης) στους Ιωάννη Σαπουντζή, Νικόλαο Κουκουφλή, Γιούζα Βαρσάνο και στους αδελφούς Λάζαρο και Ευάγγελο Πανταζίεβιτς, με τον όρο οι αγοραστές να αναλάβουν τις παρακάτω υποχρεώσεις. α) να διαφυλάξουν άθικτα, προσιτά και ορατά τα σωζόμενα ερείπια και β) να αναγείρουν οικοδομή σύμφωνα με την μελέτη του Δελλαδέστιμα, που θα καταλαμβάνει μέρος του οικοπέδου όπου δεν υπήρχαν λείψανα του παλιού κτίσματος και της οποίας η αρχιτεκτονική διάταξη θα είχε τον χαρακτήρα του Βυζαντινού μνημείου (καραβάν-σαράϊ). Το 1924 ύστερα από έγκριση της μελέτης κτίζεται ισόγεια οικοδομή επί της οδού Βενιζέλου και της σημερινής Βαμβακά. Σε συνέχεια το 1932 εκδόθηκε άδεια προσθήκης κατ’επέκταση σε όλο το οικόπεδο και καταστρέφονται όλα τα ορατά και μη ερείπια του καραβάν-σαράϊ. Η μελέτη προέβλεπε μεγαλύτερο ύψος (κατά παρέκκλιση) από τους ισχύοντες τότε όρους δόμησης «για λόγους προσαρμογής στο περιβάλλον». Είναι χαρακτηριστικό ότι το ύψος αυτό δημιούργησε αντιδράσεις στους περιοίκους, ενώ οι ιδιοκτήτες του απαιτούσαν την εκμετάλλευση αυτή, χωρίς μάλιστα να εφαρμόσουν την εγκεκριμένη μελέτη.

Το κτίριο έγινε αντικείμενο δικαστικής διαμάχης ανάμεσα στους εργολάβους με αποτέλεσμα  να σταματήσουν οι εργασίες και το κτίριο να ορθώνεται ημιτελές σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης για περισσότερα από 20 χρόνια.

Το κτίριο μελετήθηκε για ξενοδοχείο. Αυτό βοήθησε να φιλοξενηθούν στα γεγονότα του 1946-1949 πολλές οικογένειες που ήρθαν στην πόλη από τα χωριά της Μακεδονίας.  Ο ημιτελής σκελετός του από μπετόν χωρίς πόρτες, παράθυρα και τζάμια, καλύφθηκε από σεντόνια και υφάσματα, προκειμένου οι φιλοξενούμενοί του να προφυλάσσονται από το κρύο και τα βλέμματα των περιοίκων.

Την περίοδο εκείνη περιγράφει η ταινία του Τάσου Ψαρρά, “Καραβάν Σαράι” του 1986, που δεν γυρίστηκε όμως στο αυθεντικό κτίριο που στέγαζε τότε το δημαρχείο, παρόλο που η ιστορία εκτυλίσσεται θεωρητικά εκεί.

Στην δεκαετία του 50, οι εργολάβοι και οι επιχειρηματίες που το διεκδικούσαν κατέληξαν σε συμφωνία και το κτίριο περιήλθε στην ιδιοκτησία των Δήμου (στο μεγαλύτερο μέρος του), Τριαντόπουλου, Τσίλη και Χριστούλα και συνεχίστηκε η ανέγερσή του. Το 1958 το Καραβάν Σαράι ενοικιάστηκε στο δήμο Θεσσαλονίκης για να εγκατασταθεί εκεί το δημαρχείο της πόλης όπου και παρέμεινε για 51 χρόνια. Πριν την πυρκαγιά του 1917 (από την εγκατάσταση της πρώτης δημοτικής αρχής στην πόλη, το 1869), το δημαρχείο στεγαζόταν στην περιοχή Καραβάν Σαράι, και το κτίριο όπου στεγαζόταν, και πιθανόν να βρισκόταν στην Ιώνος Δραγούμη, κάηκε. Έως το 1941 το δημαρχείο στεγαζόταν στην οδό Μανουσογιαννάκη, για να μεταφερθεί το 1942 στην περιοχή του Συντριβανίου. Μετά στεγάστηκε στο Μέγαρο Ζενίθ των Μποτόν και Σακιτούδη στη γωνία Μητροπόλεως με Βενιζέλου μέχρι το 1958.

Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου ανήκει στους κληρονόμους των Χρήστου και Δημητρίου Δήμου με καταγωγή από την Καστοριά, ενώ η εταιρεία «Καραβάν Σαράι Α.Ε.» έχει στην κατοχή της τον δεύτερο και τον τρίτο όροφο.

Η απόφαση με την οποία κρίθηκε διατηρητέο αναφέρει τα εξής:

ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1862/37044/19-9-1983 – ΦΕΚ 622/Β/27-10-1983

Τίτλος ΦΕΚ  Χαρακτηρισμός ως έργου τέχνης του κτηρίου στη γωνία των οδών Βενιζέλου, Χαρ. Βαμβακά και Ρέμπελου στη Θεσσ/νίκη, ιδιοκτησίας Αφροδίτης Χ. Δήμου, Κλειώς Ε. Τριαντοπούλου, Άρτεμις Α. Τσίλη, Δημητρίου Δήμου και Μαρίας Ν. Χριστούλα

“Χαρακτηρίζουμε ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με το Ν 1469/1950, το κτήριο στη γωνία των οδών Βενιζέλου, Χαρ. Βαμβακά και Ρέμπελου στη Θεσσ/νίκη, ιδιοκτησίας Αφροδίτης Χ. Δήμου, Κλειώς Ε. Τριαντοπούλου, Άρτεμις Α. Τσίλη, Δημητρίου Δήμου και Μαρίας Ν. Χριστούλα, γιατί είναι χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής των αναζητήσεων των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Είναι λιτό με κυβιστική έκφραση, αναπτύσσεται σε στάθμες. Οι όψεις του είναι ασύμμετρες σαν αποτέλεσμα της λειτουργικής του οργάνωσης. Μοναδική διακόσμησή του η οδοντωτή ταινία που περιβάλει τα ανοίγματα του ημιορόφου καθώς και η διακόσμηση των κύριων κεντρικών εισόδων με τους κιονίσκους και το τοξωτό υπέρθυρο. Εκτός από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το ίδιο το κτίριο έχει και αξιόλογη θέση δίπλα στο διατηρητέο μνημείο του Χαμζά μπέη Τζαμί. “

Υπήρξε ενδιαφέρον επενδυτών για το κτίριο μετά την αποχώρηση του δήμου Θεσσαλονίκης όμως τα δεδομένα έχουν αλλάξει δραματικά, αφού η αποχώρηση του δήμου συνέπεσε με την εποχή της κρίσης και το ενδιαφέρον πλέον είναι σχεδόν ανύπαρκτο ενώ η τύχη της μελλοντικής αξιοποίησής παραμένει άγνωστη. Προς το παρόν ιδιωτική εταιρεία εκμεταλλεύεται το υπόγειο πάρκινγκ που για χρόνια υπήρξε ο κεντρικός σταθμός των αγοραίων αυτοκινήτων και ταξί της πόλης.

Πηγές: Νεώτερα Μνημεία της Θεσσαλονίκης

Η Χαμένη Εγνατία της Θεσσαλονίκης των Αναστασιάδη-Χεκίμογλου εκδ. University Studio Press

Θεσσαλονίκη 1912-2012-Η Αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας του Βασίλη Κολώνα εκδ. University Studio Press