Ο Χάρτης της Πόλης: Λεωφόρος Νίκης

της Κύας Τζήμου

Από την 3ο-4ο αι. μ.Χ. η Θεσσαλονίκη ανέπτυξε έντονη εμπορική δραστηριότητα και δημιουργήθηκαν δύο λιμάνια στις δύο απολήξεις του θαλάσσιου τείχους της: το εμπορικό στη δυτική πλευρά (περιοχή στα ΝΔ του Ναού του Αγίου Μηνά) και το βασιλικό στην ανατολική (στον άξονα της σημερινής οδού Δημητρίου Γούναρη). Νέες αγορές (όπως τα Λαδάδικα) κατέλαβαν κατά τον 18ο αιώνα το χώρο του βυζαντινού λιμανιού. Μέχρι τα 1873 μπροστά στο παραλιακό μέτωπο υψώνονταν τα Θαλάσσια τείχη. Πίσω από τα θαλάσσια τείχη οι φτωχικές εβραϊκές γειτονιές.Τα τείχη γκρεμίζονται και τα υλικά τους χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία μιας προκυμαίας από την σημερινή οδό Σαλαμίνας μέχρι τον Λευκό Πύργο. Σχηματίσθηκε έτσι η παραλία στενότερη αρχικά κατά 8 μέτρα από ό,τι είναι σήμερα.

Ιούνης 1916, από την συλλογή Μαυρομάτη. Διακρίνονται τα εστιατόρια Βυζάντιον και Φάρος και τα ξενοδοχεία Όλυμπος Παλλάς, Αθηνά και Ήπειρος. Το ψηλό κτίριο δεξιά είναι το Όλυμπος Παλλάς.

Μπορούμε, λοιπόν, χοντρικά να πούμε πως ο δρόμος έχει ηλικία 140 ετών. Η παραλία εκτείνεται αρχικά πλακόστρωτη και μέχρι το 1893 χωρίς τροχιοδρομικές γραμμές. Το τραμ που κατασκευάζεται μετά είναι αρχικά ιππήλατο και αργότερα ηλεκτροκίνητο (στις αρχές του 1900). Μια δεύτερη έμπληση στη θάλασσα έγινε το 1900 για να δημιουργηθεί ο πρώτος προβλήτας.Τότε περίπου ξεκινούν και οι εργασίες επέκτασης της παραλίας κατά άλλα 8 μέτρα. Τον Φεβρουάριο του 1917 η διαπλατυμένη λεωφόρος ανασκάφτηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις και τοποθετήθηκε σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε το λιμάνι με τη Μίκρα. Πλέον τρένο, τραμ, άλογα και κάρα διεκδικούσαν τον χώρο της παραλίας από τους πεζούς.

Μετά την πυρκαγιά του 1917. Διακρίνεται ο ναός του Γρηγορίου Παλαμά (Αρχιτεκτονική μιας εκατοντσετίας του Βασίλη Κολώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2013

Η πυρκαγιά του 1917 (4 Αυγούστου) είναι ένα από τα συγκλονιστικότερα γεγονότα που έζησε η Θεσσαλονίκη και άλλαξε εκ βάθρων την εικόνα της πόλης αλλά κατέστρεψε και πολλά κτίρια της παραλιακής λεωφόρου..Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στα βόρεια της πόλης ακολούθησε δύο κατευθύνσεις: προς το Διοικητήριο μέσω της οδού Αγίου Δημητρίου και προς την αγορά μέσω της Λέοντος Σοφού. Οι φλόγες που έκαιγαν επί 32 ώρες μετέτρεψαν σε ερείπια 9.500 κτίσματα αφήνοντας άστεγους πάνω από 70.000 ανθρώπους (52.000 εβραίους, 10.000 χριστιανούς και 11.000 μουσουλμάνους). Έφτασαν μέχρι τη λεωφόρο Χαμιδιέ ανατολικά (σημερινή Εθνικής Αμύνης) και μέχρι την Παραλία. Η περιοχή που κάηκε ήταν μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου, Λέοντος Σοφού, Νίκης, Εθνικής Αμύνης, Αλεξάνδρου Σβώλου, Εγνατία (από Αγίας Σοφίας), Αγίου Δημητρίου. Αυτή η περιοχή στα επίσημα έγγραφα αναφέρεται ως «πυρίκαυστος ζώνη» και στις λαϊκές διηγήσεις τα «καμένα».  Η πυρκαγιά έπληξε σε μεγάλο μέρος τις φτωχικές συνοικίες με την άναρχη δόμηση και “έδωσε την ευκαιρία” στο κέντρο της πόλης να αναπνεύσει και να εξελιχτεί στην υπέροχη μεγαλούπολη του Μεσοπολέμου. Λίγες μέρες μετά την πυρκαγιά η κυβέρνηση Βενιζέλου ανήγγειλε ότι δεν θα επιτρεπόταν η ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση της πόλης, αλλά μόνο στη βάση ενός νέου πολεοδομικού σχεδίου, που εκπόνησε ο υπουργός συγκοινωνιών Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Με απόφασή του ιδρύθηκε «Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης» με πρόεδρο τον Ερνέστο Εμπράρ, για την εκπόνηση ρυμοτομικού σχεδίου, το οποίο παραδόθηκε στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας στις 29 Ιουνίου 1918. Το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε πλήρως και εξαιτίας πιέσεων εκ μέρους μεγαλοϊδιοκτητών υπέστη πολλές μεταβολές, αλλά και πάλι αποτέλεσε μεγάλη βελτίωση σε σχέση με την πρωτύτερη κατάσταση της πόλης.

Αρχές του 20ου αιώνα, 1906. Τα χαμηλά κτίρια ανήκουν στην νηματοβιομηχανία Σάια

H Λεωφόρος που σχηματίστηκε μετά την επιχωμάτωση του 1873 ονομάζονταν Λεωφόρος Μπεγιάζ Κουλέ (του Λευκού Πύργου) μέχρι την απελευθέρωση, λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου μέχρι τον μεσοπόλεμο, λεωφόρος της Νίκης εδώ και αρκετές δεκαετίες. Το κοσμοπολίτικο παρελθόν της έχει ιστορίες γραμμένες από Οθωμανούς, Νεότουρκους, Εβραίους και Χριστιανούς. Την περπάτησαν στρατιώτες, στρατηγοί και βασιλείς, κατακτητές, απελευθερωτές, διαδηλωτές, έμποροι, μικροπωλητές, αχθοφόροι και καραβοκύρηδες, τανκς, τραμ (μέχρι το 1926 οπότε η γραμμή μεταφέρθηκε στην Τσιμισκή που μόλις είχε ολοκληρωθεί η διάνοιξή της).

1916, φωτογραφία από τον Πρώτο Προβλήτα προς την Βενιζέλου. Διακρίνεται το μέγαρο Στάιν

Είναι σίγουρα ο πιο πολυσύχναστος και πιο πολυφωτογραφημένος δρόμος της πόλης. Ήταν και είναι ο κεντρικός δρόμος όπου οι Θεσσαλονικείς διασκέδαζαν και διασκεδάζουν. Ο δρόμος των κέντρων αναψυχής, των εστιατορίων, των καφενείων, των κινηματογράφων και των πολυτελέστατων ξενοδοχείων. Κατά μήκος της με μια εικόνα ανάλογη με την σημερινή στα ιστορικά καφέ, εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία (Κρυστάλ, Όλυμπος, Αλάμπρα, Βυζάντιον, Φάρος) οι κάτοικοι απολάμβαναν μπίρα και την ειδυλλιακή θέα στο Θερμαϊκό. Στους κινηματογράφους της (Ελληνίς, Ηλύσια, Ρεξ, Ζέφυρος, Ρίο, Ολύμπιον, Ολύμπια, Πατέ) απολάμβαναν τη νέα μορφή ψυχαγωγίας που αγάπησαν με πάθος οι Θεσσαλονικείς.

Τέλη δεκαετίας του 40, οι θερινοί της Παλατείας Αριστοτέλους

Στα πολυτελή της ξενοδοχεία (Ολυμπος-Παλλάς, Μεντιτερανέ, Ματζέστικ, Σπλέντιτ, Αθηνά, Ήπειρος), από τα οποία πλέον δεν σώζεται κανένα, έμειναν επώνυμοι και γράφτηκε η μυθική κοσμοπολίτικη ιστορία της πόλης.  Από τη δεκαετία του ’20 τα καραβάκια (η Λευκή και ο Ναυτίλος) ξεκινούσαν από το Λευκό Πύργο και έδεναν στην Περαία και την Αγία Τριάδα. Μέχρι και τη δεκαετία του ’70, πριν «ανακαλυφθεί» η Χαλκιδική, η πόλη µεταφερόταν σύσσωµη από την Παλιά Παραλία στα µπιτς πάρτι και τις ακτές του Θερµαϊκού κόλπου. Από τότε µέχρι σήµερα έχουν γραφτεί χιλιάδες γραµµές µε σχέδια, µελέτες και υποσχέσεις για την επιστροφή της θαλάσσιας αστικής συγκοινωνίας. Σήμερα, η Λεωφόρος Νίκης – ή Παλιά Παραλία – έχει τα ακριβότερα πολυώροφα ακίνητα της Θεσσαλονίκης.

1916, Από αριστερά προς τα δεξιά, Κινηματογράφος Ολύμπια (το δεύτερο χαμηλό κτίριο), ξενοδοχείο Σπλέντιτ (με το κιόσκι στην κορυφή) και κολλητά ο κινηματογράφος Πατέ.

Σημαντικές στιγμές που γράφτηκαν στην Λεωφόρο Νίκης. 1876: Απαγχονισμός των υπευθύνων της σφαγής των Προξένων. 1908: εκδηλώσεις υπέρ του νεοτουρκικού Συντάγματος (κίνημα Νεότουρκων). Ιούνης 1911: Η μεγαλοπρεπής πομπή του σουλτάνου Μεχμέτ Ρεσάτ Ε΄ που επιβαίνει σε χρυσοποίκιλτη άμαξα. 29/10/1912: Υποδοχή των στρατευμάτων με τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ στην απελευθέρωση. 5/3/1913:  Η νεκρική πομπή του Βασιλιά Γεώργιου που δολοφονήθηκε. 1915: Παρελαύνουν οι στρατιώτες της Αντάντ. 1916: Καταφτάνει με πλοιάριο ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά το Κίνημα Εθνικής Αμύνης. 9/4/1941: Γερμανικά τεθωρακισμένα οχήματα φέρνουν στην πόλη τους κατακτητές.

30/10/1944: Παρελαύνουν τα τμήματα του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ μετά την αποχώρηση των Γερμανών με επικεφαλής τον Μάρκο Βαφειάδη και τον Ευριπίδη Μπακιρτζή.

*Πηγές: «Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς» της Αλέκας Καραδήμου Γερολύμπου,  University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2002 “Η Μάχη της Μνήμης – Παραλία-Λιμάνια-Λευκός Πύργος” των Γ. Αναστασιάδη και Ε. Χακίμογλου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997