Ο Χάρτης της πόλης: Παπάφειο

Το να μένεις στην Κάτω Τούμπα και να χρειάζεται καθημερινά να είσαι στο κέντρο συνεπάγεται πως αν προτιμάς τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, κάνεις καθημερινά τη διαδρομή που ακολουθεί το 12. Ένα από τα χαρακτηριστικά κτήρια που συναντά αυτό το λεωφορείο στη διαδρομή του είναι το Παπάφειο Ορφανοτροφείο κι έτσι αυτήν την εβδομάδα σκέφτηκα πως δεν έχουμε μιλήσει γι’ αυτό.

Ας εξετάσουμε, λοιπόν, την ιστορία από την αρχή. Ο Ιωάννης Παπάφης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1792 και απεβίωσε σε ηλικία 92 ετών στη Μάλτα. Για 14 χρόνια άσκησε το επάγγελμα του χρηματομεσίτη και απέκτησε τεράστια περιουσία. Όμως το 1836 ασθένησε σοβαρά και αναγκάστηκε να απέχει από τις εργασίες του γεγονός που στάθηκε η αιτία να μην επιστρέψει στο επάγγελμα αυτό. Όταν ανάρρωσε συνδέθηκε στενά με χρηματιστηριακές τραπεζικές εταιρείες στο Λονδίνο και στο Παρίσι στις οποίες έδινε επιχειρηματικές υποδείξεις. Η νέα του ενασχόληση του απέφερε τόσα πολλά κέρδη ώστε να αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη οικονομική άνεση.

Αν και δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα, την αγαπούσε και ενδιαφερόταν πολύ γι’ αυτήν. Ο Ιωάννης Παπάφης χρηματοδότησε πολλές φορές τη νεοσύστατη Ελλάδα και την ελληνορθόδοξη κοινότητα της υπόδουλης Θεσσαλονίκης. Το 1879 μεταξύ άλλων κληροδότησε με τη διαθήκη του 10.000 χρυσές λίρες στο ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα της Αθήνας και 15.000 χρυσά φράγκα στο Ορφανοτροφείο Ελένης Τζανή στον Πειραιά. Εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο Παπάφης ήθελε να μένει άγνωστος, ειδικότερα τις φιλανθρωπίες τις έστελνε ανώνυμες μέσω των τραπεζιτών του στο Παρίσι. Στη διαθήκη του μάλιστα όριζε το ορφανοτροφείο που ήθελε να φτιαχτεί στη Θεσσαλονίκη να ονομαστεί «Μελιτεύς» από το όνομα της Μελίτης (Μάλτας) της δεύτερης πατρίδας του. Όμως οι Θεσσαλονικείς από ευγνωμοσύνη προς τον ιδρυτή του το ονόμασαν «Παπάφειο Ορφανοτροφείο “ο Μελιτεύς”».

Αυτό, λοιπόν, το οικοδόμημα του Παπάφειου βασίστηκε σε σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα Ξ. Παιονίδη με βοηθό τον αρχιτέκτονα Β. Σφύρκο, και χρησιμοποιώντας ως γενικόν επιστάτην τον αρχιτέκτονα Α. Κοκκινάκην και του δόθηκε το σχήμα «Ε» για να θυμίζει την Ελλάδα, την Ελπίδα και την Ελευθερία. Άρχισε να κτίζεται το 1894 και ολοκληρώθηκε το 1903 σε οικόπεδο που αγόρασε ο Παπάφης το 1883 από έναν τούρκο μεγαλοκτηματία συνολικού εμβαδού περίπου 7000 m2 μεταξύ των οδών ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ – ΠΑΠΑΦΗ – ΛΑΜΠΡΑΚΗ – ΚΑΤΣΙΜΙΔΗ. Συνολικά η αγορά του οικοπέδου κόστισε 1.698 λίρες και η κατασκευή του περίπου 40.000 φράγκα.

Η προσφορά του Παπάφειου στο κοινωνικό σύνολο υπήρξε τεράστια, καθώς πρωτοστάτησε στους εθνικούς αγώνες, τους βαλκανικούς αγώνες, τους απελευθερωτικούς του 1912-’13, ενώ ακόμη και στις ειρηνικές περιόδους περιέθαλψε τεράστιο αριθμό παιδιών που είχαν ανάγκη καταφυγίου και αγωγής. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό νοσοκομείο ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για τη στέγαση του παθολογικού τμήματος του Δημοτικού Νοσοκομείου. Στη συνέχεια καταλαμβάνεται από το ΕΛΑΣ και το Δεκέμβριο του 1944 εγκαθίσταται σ’αυτό το Αγγλικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Το 1947 επανέρχεται στην αρχική του χρήση και τον αμέσως επόμενο χρόνο φιλοξενούσε ήδη 4.650 παιδιά θύματα του εμφυλίου πολέμου. Το ορφανοτροφείο παράλληλα με τη διαμονή πρόσφερε και τεχνική εκπαίδευση στα παιδιά με τμήματα: Ραπτικής, Υποδηματοποιίας και Ξυλουργικής. Αργότερα προστέθηκαν και τμήματα: Ξυλογλυπτικής, Επιπλοποιίας, Ηλεκτρολογίας, Σιδηρουργικής, Μηχανουργικής και Μηχανοξυλουργικής ενώ ήδη από το 1909 είχαν μπει οι βάσεις της Μουσικής, με τη γνωστή Μπάντα του Παπαφείου που χάρισε σε μπάντες και ορχήστρες όλης της Ελλάδας μερικούς από τους καλύτερους μουσικούς.

Το κτίριο του Παπαφείου Ορφανοτροφείου είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και αποτελείται από τρία επίπεδα: ισόγειο και δύο ορόφους. Η κάτοψη που όπως αναφέρθηκε είναι σε σχήμα «Ε», ακολουθεί αυστηρούς άξονες συμμετρίας, οι οποίοι υπάρχουν και στην οργάνωση των όψεων. Στο ισόγειο, όπου είναι οι χώροι έντονης δραστηριότητας τα δάπεδα αποτελούνται αποκλειστικά από μωσαϊκό, ενώ στους ορόφους υπάρχουν και μαρμάρινα δάπεδα με διακοσμητικά. Χαρακτηριστική είναι η οργάνωση των όψεων σε τρεις οριζόντιες ζώνες ακολουθώντας τη βασική αρχή του κλασικισμού: βάση, κορμός, επίστεψη. Στην πρόσοψη το κεντρικό τμήμα προεξέχει ελαφρά με τη δημιουργία πρόπυλου, που οδηγεί στη μνημειώδη είσοδο του ιδρύματος, μέσω μιας τριπλής μαρμάρινης σκάλας.

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα περάσουμε μπροστά από το Παπάφειο Ορφανοτροφείο μπορεί να μη θυμηθούμε όλες αυτές τις πληροφορίες για την ιστορία του, θαρρώ όμως πως αρκεί να θυμόμαστε και να παίρνουμε θάρρος από το τρίπτυχο «Ελλάδας-Ελπίδας-Ελευθερίας» που φανερώνει η κάτοψή του.