Οι σκληρές μάχες του ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

80 χρόνια συμπληρώνονται από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί και ο Σπύρος Κουζινόπουλος μέσα από το προσωπικό του ιστολόγιο γυρίζει το χρόνο πίσω και ρίχνει φως σε άγνωστες πτυχές που οδήγησαν στις εξελίξεις εκείνων των ημερών.

Συγκεκριμένα, σημειώνει:

Τα τελευταία χρόνια, εμφανίζονται διάφοροι αναθεωρητές της ιστορίας, που διατείνονται ότι τάχα «δεν υπήρξε απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης», διότι, δήθεν «οι Γερμανοί αποχώρησαν μόνοι τους από την πόλη χωρίς ενόχληση από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ». Επιχειρούν με τους ανιστόρητους αυτούς ισχυρισμούς να αποσιωπήσουν τους πολυαίμακτους αγώνες των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων, πρωτίστως του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ στα μαύρα χρόνια της χιτλερικής κατοχής.

Επίσης, να υποβαθμιστούν και να αποκρυβούν οι σκληρές μάχες που έδωσαν τα αντάρτικα τμήματα της ΧΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στις παρυφές της Θεσσαλονίκης, επιταχύνοντας την αποχώρηση των ναζί από την πόλη. Αυτούς τους ισχυρισμούς, πρόβαλαν και όσοι επί οκτώ σχεδόν δεκαετίες είχαν ρίξει πέπλο λήθης για να ξεχαστεί αυτό το πολύ σημαντικό για την ιστορία της Θεσσαλονίκης γεγονός, να σβηστεί από τη μνήμη και κανείς από τη νεότερη γενιά να μην μαθαίνει τους αγώνες και τις θυσίες εκείνων των αγωνιστών της Ελευθερίας και της κοινωνικής προκοπής, για να έρθει μία ώρα νωρίτερα η χαραυγή στην πρωτεύουσα του Μακεδονικού Ελληνισμού.

Τα στοιχεία που υπάρχουν, αφήνουν μετέωρους και κονιορτοποιούν τους ισχυρισμούς των αρνητών της ιστορίας.

Πρέπει εδώ να πούμε ότι τα αντάρτικα τμήματα του ΕΛΑΣ δεν πολεμούσαν μόνο κατά των ισχυρότατων γερμανικών δυνάμεων που υπήρχαν στη Μακεδονία, αλλά επίσης είχαν να αντιπαλέψουν και τις εξοπλισμένες και χρηματοδοτούμενες από τους Γερμανούς πολυάριθμες ομάδες των ταγματασφαλιτών. Δεδομένου ότι στη διάρκεια της Κατοχής, η Θεσσαλονίκη είχε καταστεί το ένοπλο βασίλειο των Ταγμάτων Ασφαλείας και πολλών ένοπλων ομάδων συνεργατών των κατακτητών, όπως της ΠΑΟ, του Γ. Πούλου, του Δάγγουλα, του Βήχου, του Κυ­ριάκου Παπαδόπουλου (Κισάμπατζακ), κ.ά.

Ο ΕΛΑΣ περισφίγγει τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη

Οι δυνάμεις της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, από το καλοκαίρι του 1944, είχαν αρχίσει σιγά-σιγά να περισφίγγουν τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη από τρεις τουλάχιστον κατευθύνσεις:

-Από τα βόρεια, ήταν του 31ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που είχε έδρα το Πάϊκο και στη συγκεκριμένη επιχείρηση κάλυπτε την περιοχή από το Επταπύργιο μέχρι και την οδό Λαγκαδά.

-Από τα βορειοανατολικά, δρούσε κυκλωτικά το 19ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ Νιγρίτας, που κάλυπτε όλο τον βορειοανατολικό τομέα από το Επταπύργιο μέχρι σχεδόν τον Χορτιάτη

-Από τα δυτικά, ήταν δύο Συντάγματα του ΕΛΑΣ, το 16ο και το 50ο , με το τελευταίο να έχει διοικητή τον ταγματάρχη Κώστα Συννεφάκη (καπετάν Νικήτα), που ήταν επικεφαλής της πρώτης ομάδας ΕΛΑΣιτών η οποία μπήκε στην πόλη την 30η Οκτωβρίου 1944

-Στην περικύκλωση των γερμανικών δυνάμεων της Θεσσαλονίκης πήρε μέρος και το 13ο Σύνταγμα, που κινήθηκε από τα Κρούσσια όρη, ανατολικά του Κιλκίς, έδωσε σκληρές και πολύνεκρες μάχες στην περιφέρεια της πόλης (Δρυμό, Νέα Σάντα, Δερβένι), όμως παρότι έφτασε μέχρι το Φίλλυρο δεν εισήλθε στη Θεσσαλονίκη, καθώς διατάχθηκε να καταδιώξει τους υποχωρούντες Γερμανούς.

-Τέλος από ανατολικά, κινήθηκαν οι δυνάμεις της ΧΙ Μεραρχίας (που είχε δημιουργηθεί στην περιοχή του Χολομώντα, δραστηριοποιούνταν κυρίως στη Χαλκιδική, διέθετε δύναμη περίπου 3.000 μαχητών και είχε στρατιωτικό διοικητή τον συνταγματάρχη ιππικού Ι. Παπαθανασίου, με καπετάνιο τον Γ. Λασάνη

Δυνάμεις της τελευταίας, βαδίζοντας για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, είχαν δώσει σκληρές μάχες κατά των Γερμανών στις περιοχές των Βασιλικών, της Θέρμης, του αεροδρομίου της Μίκρας και του Φοίνικα, έχοντας αρκετούς αντάρτες νεκρούς.

Ο Στάθης Ορφανίδης (Καραφωτιάς)

Ο καπετάνιος του 6ου λόχου του 2ου Τάγματος του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, Στάθης Ορφανίδης (Καραφωτιάς), περιέγραψε μερικές σκληρές και ιδιαίτερα φονικές μάχες που έγιναν με τους Γερμανούς κατακτητές τις μέρες λίγο πριν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκη.

Έλεγε συγκεκριμένα:

«Το 13ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που δρούσε κυρίως στην περιοχή του Κιλκίς, καθώς και άλλα συντάγματα, είχαν αποστολή να περισφίξουν τη Θεσσαλονίκη, όπου ήταν το στρατηγείο των χιτλερικών και να σώσουν την πόλη από τυχόν καταστροφές με την υποχώρηση των Γερμανών φασιστών.

Από τις 25 Οκτώβρη 1944, το 1ο και 2ο Τάγματα του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, βρίσκονταν στη Νέα Σάντα Κιλκίς, 30 περίπου χιλιόμετρα βόρεια της Θεσσαλονίκης, με αντικειμενικό σκοπό να προωθηθούν και να καταλάβουν τα υψώματα Δερβένι-Φίλυρο.

Ένας λόχος του 1ου Τάγματος του 13ου Συντάγματος, με διοικητή τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Αντώνη Γεωργιάδη, ταχυδρομικό υπάλληλο στο Κιλκίς, που βρισκόταν στο χωριό Άγιος Παντελεήμονας, πάνω στη δημοσιά Κιλκίς-Θεσσαλονίκη, δίπλα στη Νέα Σάντα, από το πρωί της 26ης Οκτωβρίου 1944 ενεπλάκη σε σκληρή μάχη με μεγάλη γερμανική μονάδα που μπήκε στο χωριό από την κατεύθυνση της Μπάλτζας (Μελισσοχωρίου).

Για ενίσχυση του λόχου κινήθηκε και ο 6ος λόχος του 2ου Τάγματος του 13ου Συντάγματος, με διοικητή τον Στάθη Καραφωτιά (Ορφανίδη).

Η σύγκρουση ήταν σφοδρή, πεισματώδης και σύντομη με θύματα και από τις δύο πλευρές. Τραυματίστηκαν σοβαρά και ο Καπετάνιος του 1ου Τάγματος, Γαρέφης, ο ανταρτοεπονίτης Νικηφόρος Μιχαηλίδης και άλλοι ελαφρότερα. Με νέα διαταγή του τότε διοικητή του 2ου Τάγματος Κόλια (αεροπόρος Νίκιος Νικητίδης), ο 6ος λόχος απαγκιστρώθηκε και κινήθηκε σύντομα στο δρόμο προς το χωριό Δρυμός και έπιασε θέσεις στα αντερίσματα κοντά στο τσιφλίκι Καμάρα, νοτιοανατολικά της Νέας Σάντας.

Πολεμώντας με λάφυρα από τους Βουλγάρους

Ο λόχος μας είχε δύναμη 120 άνδρες και οπλισμό ένα οπλοπολυβόλο Σβάρτσελοζ που είχαμε πάρει λάφυρο από τα φασιστικά βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής, ένα παλιίο οπλοπολυβόλο Σεντετιέν, ένα παλιό πολυβόλο Χότσκις, δύο Στεν και διάφορα τουφέκια.

Κατά τις 10 η ώρα πρωϊνή της 26ης-10-1944, μια διλοχία γερμανικής μονάδας καταδρομών με πλήρη εφοδιασμό από 16 στρατιωτικά αλογόκαρα, πλησίασε τις θέσεις μας από την πλευρά του Δρυμού. Άρχισε σκληρή και πεισματώδης μάχη με αλλεπάλληλες επιθέσεις, εφόδους και αντεπιθέσεις. ΟΙ Γερμανοί ιδιαίτερα τις βραδινές ώρες με λυσσασμένες προσπάθειες, βάζοντας εναντίον μας με όλα τα μέσα, επιχείρησαν να απαγκιστρωθούν και να ξεφύγουν. Ο λόχος μας όμως κρατώντας σταθερά τις θέσεις του, απέκρουσε όλες τις προσπάθειες του εχθρού και τον καθήλωσε. Δεν επέτρεψε στους Γερμανούς φασίστες να ξεφύγουν.

Ταυτόχρονα, ζητήσαμε ενίσχυση από το 1ο και 2ο Τάγμα. Στις 8 μ.μ. περίπου, ήρθαν για ενίσχυση μία διμοιρία του 7ου λόχου, με διοικητή τον ανταρτοεπονίτη Χρήστο και μία ομάδα Επονίτικη του 1ου τάγματος, με ένα γερμανικό ταχυβόλο, λάφυρο από τη γερμανική μονάδα των Ες-Ες στη φονική μάχη του Λειψύδριου Ποταμιάς, στις 4 Οκτώβρη 1944.

Κατά την 22α ώρα, η μάχη είχε φτάσει στο κατακόρυφο της με αλλεπάλληλες εφόδους, επιθέσεις και αντεπιθέσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ.

Οι Γερμανοί φασίστες με λυσσασμένες προσπάθειες κατάφεραν να βελτιώσουν τις θέσεις τους κυκλικά γύρω από τον εφοδιασμό τους.

Διέθεταν ισχυρά και δραστικά πυρά με απεριόριστα πυρομαχικά. Γάζωναν γύρο τον τόπο ακατάπαυστα με τα μυδράλια και τα ταχυβόλα τους, με παρατεταμένες ριπές και σκορπούσαν γύρω σωρό τις χειροβομβίδες αμυνόμενοι.

Σε μία φάση της μάχης, ο ενισχυμένος λόχος μας αιφνιδιαστικά συγκεντρώνει τα βασικά του πυρά στην άκρη, στην ουρά της εχθρικής διάταξης. Και με έφοδο, μέσα σε θύελλα εκρήξεων και ουρλιαχτών των Γερμανών που μας έβριζαν, ανακατωμένα με τη δική μας ιαχή «Αέρααααα», υποχρεώσαμε στο σημείο αυτό τους Γερμανούς φασίστες σε σύμπτυξη και καθήλωση και πήραμε 4 μεγάλα στρατιωτικά αλογόκαρα, πλήρη πολεμικού υλικού, ανάμεσα και 16.000 σφαίρες Μάουζερ, Στάγιερ, βλήματα όλμου κ.α.

Ο εχθρός καταματωμένος και τρομαγμένος μήπως πάθει καταστροφή, εκμεταλλευόμενος γρήγορα και τις δικές μας αδυναμίες, κατάφερε να κλείσει το ρήγμα και να σταθεροποιήσει την άμυνά του.

Την άλλη μέρα πρωί, 27-10-1944, τις πρωϊνές ώρες, η μάχη επαναλήφθηκε με πείσμα και σφοδρότητα. Πάνω όμως σε μια κρίσιμη στιγμή της μάχης, δεχόμαστε από τα νώτα και τα πλευρά μας, αιφνιδιαστικά πυρά πολυβόλων, όλμων και ορειβατικού πυροβολικού από μία μεγάλη γερμανική μονάδα 800 περίπου χιτλερικών, που εμφανίστηκαν από την πλευρά Δρυμού-Λαγκαδά.

Μπροστά σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση, πήραμε διαταγή να απαγκιστρωθούμε και να συμπτυχθούμε στα υψώματα του Δερβένι, όπου μάχονταν τα υπόλοιπα τμήματά μας του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ και πήραμε κι’ εμείς μέρος στη μάχη που κράτησε όλη τη μέρα ενάντια στους φασίστες και τους Έλληνες συνεργάτες τους.

Έτσι τελείωσε αυτή η 24ωρη μεγάλη μάχη των τμημάτων μας στη θέση Τσιφλίκι Καμάρας με απώλειες στις μάχες αυτές των χιτλερικών πάνω από 30 νεκρούς και τραυματίες και πάνω από 12 νεκρούς και τραυματίες από τα δικά μας τμήματα. Και ανάμεσα σ΄αυτούς και το διοικητή μιας διμοιρίας, τον ανταρτοεπονίτη Χρήστο.»

Η περιγραφή του Κώστα Τσανικλίδη

Στις ίδιες αλλά και άλλες μάχες που έγιναν στην περιοχή με τους Γερμανούς, αναφέρεται και ο καπετάνιος του Λόχου Μηχανημάτων του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που δρούσε στην περιοχή του Κιλκίς, Κώστας Τσανικλίδης. Ο οποίος, κάνει κι αυτός λόγο για την αιχμαλωσία των φορτωμένων με εφόδια αλογόκαρων, μόνο που αναφέρει ότι ήταν δύο Όπως σημειώνει:

« Στα τέλη Οκτώβρη του 1944 όλες οι μονάδες του 13ου Συντάγματος κινήθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη. Το 10ο τάγμα το οποίο ακολουθούσε και ο λόχος μηχανημάτων, εγκαταστάθηκε στη Νέα Σάντα. Ο λόχος μηχανημάτων είχε εγκατασταθεί σε σπίτια ΝΑ του χωριού.

Ο δεύτερος λόχος των Γεωργιάδη και Τσιρινίδη, προωθήθηκε ΝΔ του χωριού όπου υπάρχει ύψωμα που δεσπόζει του δρόμου Θεσσαλονίκης-Δρυμού-Ν. Σάντας-Κιλκίς.

Ο 6ος λόχος του 2ου Τάγματος με καπετάνιο τον Στάθη Ορφανίδη (Καραφωτιά) από το χωριό Πλαγιοχώρι, κατέλαβε θέσεις ΒΔ του χωριού και προς το χωριό μάντρες με εντολή να στήσει ενέδρες στα υψώματα του χωριού Μάντρες. Αργότερα όμως πήρε εντολή και έπιασε θέσεις ΝΔ της Ν. Σάντας στον άξονα κίνησης των Γερμανών από Δρυμό προς Ν.Σάντα-Κιλκίς.

Ένας άλλος λόχος, προωθήθηκε απέναντι ακριβώς από εκεί που βρισκόταν ο λόχος μηχανημάτων, ανατολικά από το λόχο Γεωργιάδη. Οι υπόλοιπες μονάδες είχαν εγκατασταθεί σε διάφορα σημεία μέσα και έξω από τη Ν.Σάντα.

Οι Γερμανοί και λίγοι μελανοχίτωνες Ιταλοί που έμειναν πιστοί στη συμμαχία τους με τους Γερμανούς, συμπτύσσονταν προς τη Γιουγκοσλαβία από δύο δρόμους: Ο ένας, Θεσσαλονίκη-Ν.Φιλαδέλφεια-Κιλκίς-Γιουγκοσλαβία και ο άλλος Θεσσαλονίκη-Δρυμός-Ν.Σάντα-Κιλκίς-Γιουγκοσλαβία.

Μάχη στα υψώματα του Δρυμού

Το μεσημέρι της 26ης Οκτώβρη, εμφανίζεται μια γερμανική φάλαγγα να καβαλάει τα υψώματα του Δρυμού, με κατεύθυνση τη Ν.Σάντα. Όλα τα τμήματα μπαίνουν σε επιφυλακή…..

Οι Γερμανοί προχώρησαν και ύστερα από λίγο εκδηλώθηκαν και τα πυρά από τις θέσεις που είχε καταλάβει ο δεύτερος λόχος και ταυτόχρονα και ο λόχος που βρισκόταν απέναντι από το λόχο των μηχανημάτων. Η μάχη κράτησε ως αργά τη νύχτα.

Η φάλαγγα των Γερμανών είχε κοπεί. Στα υψώματα του Δρυμού, στο αντέρισμα που βλέπει προς τη Ν.Σάντα, είχαν μείνει οι μελανοχίτωνες του Μουσολίνι που πολέμησαν λυσσασμένα. Όταν σταμάτησε η μάχη, αυτοί όλη τη νύχτα έσκαβαν χαρακώματα, αποφασισμένοι, αν χρειαζότανε, να πολεμήσουν μέχρι ενός. Όλη τη νύχτα έριχναν και φωτοβολίδες. Φαίνεται καλούσαν ενισχύσεις από μονάδες που ερχότανε από πίσω.

Τα μέσα που διαθέταμε δεν ήταν αρκετά για να τους υποχρεώσουμε σε παράδοση ή να τους κάνουμε μεγαλύτερη ζημιά. Πάντα μας έλειπαν τα πυρομαχικά.

Στη μάχη αυτή οι Γερμανοί είχαν αρκετά θύματα. Ενώ μαίνονταν η μάχη, ένας ΕΛΑΣίτης έπιασε δύο γερμανικά κάρα φορτωμένα με πυρομαχικά και τα οδήγησε στη Ν.Σάντα, στη Διοίκηση του Συντάγματος. Μα κι εμείς είχαμε τα δικά μας.

Οι νεκροί αντάρτες που έπεσαν πολεμώντας τους Ναζί

Όταν σε κάποια φάση χρειάστηκε να ενισχυθούν οι λόχοι Καραφωτιά και Γεωργιάδη, ο καπετάνιος του τάγματος Γαρέφης, πήρε τη διμοιρία της ΕΠΟΝ και έτρεξε. Πριν όμως προλάβει να αναπτύξει τη διμοιρία, πέφτει ένα βλήμα όλμου, σκοτώνει αρκετούς ΕΠΟΝίτες και τραυματίζει ελαφρά τον ίδιο.

Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν ο Παναγιώτης Γραμματικόπουλος του Κωνσταντίνου, 17χρονος ΕΠΟΝίτης από το Διπόταμο, Κώστας Ιακωβίδης του Ματθαίου. 16 χρόνων, επίσης από το Διπόταμο, Θεόδωρος Χασικίδης από το Τέρπυλο, Σωκράτης Καρολίδης από την Ξηρόβρυση, Σπύρος Τεκτονίδης από το Κεντρικό, Αναστάσιος Καλομενίδης από την Αγία Παρασκευή, Γεώργιος Στολτίδης από το Μελισσουργό, Σωκράτης Στολτίδης από το Μελισσουργό, Ευάγγελος Σπορίδης από το Χέρσο, Γεώργιος Χαρτοματσίδης από το Κεντρικό, Σάββας Κατρανίδης από το Μαυρονέρι. Στην ίδια μάχη τραυματίστηκε βαριά ο Δημήτρης Καλτσίδης από το Κάτω Θεοδωράκι,και λίγες μέρες αργότερα πέθανε στο νοσοκομείο. Ήταν συμμαθητής μου στο δημοτικό.

Είχαμε και αρκετούς τραυματίες, ανάμεσά τους οι ΕΠΟΝίτες Ηλίας Αφεντουλίδης του Ιωάννη και Ιωάννης Αφεντουλίδης του Ηλία και Γαβαλίδης του Ηρακλή από το Διπόταμο.

Το βράδυ της ίδιας ημέρας τραβήξαμε για τη Θεσσαλονίκη και νύχτα μπήκαμε στο Φίλυρο. Ταχτοποιηθήκαμε σε σπίτια και οι κάτοικοι δεν ήξεραν πώς να μας περιποιηθούν.

Από τους συνδέσμους που συχνά κατέβαιναν στην πόλη, μάθαμε πως οι βορινές περιοχές είχαν κιόλας ελευθερωθεί και πως οι Γερμανοί και οι ταγματασφαλίτες είχαν περιοριστεί σε χώρους κάτω από την Εγνατία. Περιμέναμε πως σε μία-δύο μέρες, θα κατεβαίναμε κι εμείς στη Θεσσαλονίκη…»

Θα τελειώσουμε με μία αναφορά στο ιστορικό τηλεγράφημα που είχε στείλει προς την ηγεσία του ΕΛΑΣ, ο καπετάνιος της Ο.Μ.Μ., Μάρ­κος Βαφειάδης, λίγη ώρα μετά την απελευθέρωση:

«Τμήματά μας εισήλθαν Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρία, στοπ, λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμό διατρέχει οδούς πό­λεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες, στοπ, εργοστά­σια ηλεκτρισμού και μύλος Αλατίνι κατόπιν επεμβάσεως Ε.Λ.Α.Σ., διασώθηκαν, στοπ. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύ οπλισμό, στοπ. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν, στοπ. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα, στοπ. Επαφή με τμήματα 50ού και 30ού Συνταγμάτων που δρουν κοιλάδα Αξιού δεν έχουμε, στοπ. Γνώμη μας Μπακιρτζής με επιτελείο ομάδας και κρυπτογραφικό τμήμα φθάσει εις Θεσσαλονίκην, στοπ. Παρόν τηλεγράφημα παρακαλώ δοθεί ΠΓ του ΚΚΕ, στοπ. Αναμένω, στοπ. Μάρκος. 30.10.44».

Πηγή: Φάρος Θερμαϊκού / Σπ. Κουζινόπουλος