Παλιά Θεσσαλονίκη: Εκκλησίες του χθες και του σήμερα

Σε αυτή την πόλη κάθε δρόμος έχει την δική του ιστορία και τις δικές του αναμνήσεις. Κτίρια επιβλητικά, που με μόνο ένα πέρασμα μπορούν να σου προκαλέσουν συγκίνηση, δέος και ανατριχίλα. Οικοδομήματα που διατηρούνται σε βάθος χρόνου και σου γεννούν την επιθυμία να μάθεις ιστορίες αλλοτινών χρόνων. Σε όποιο σημείο και να βρεθείς, το μόνο σίγουρο είναι πως θα αντικρίσεις τις διάφορες ναοδομίες και αρχιτεκτονικές πρωτοπορίες της Θεσσαλονίκης.

Η συνοικία των «Εξοχών» ή των «Πύργων» είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, που ακόμα και σήμερα έχει αφήσει το στίγμα της και το αποτύπωμα της παλιάς Θεσσαλονίκης στο σήμερα. Απλωνόταν από το Λευκό Πύργο ως τη Βίλα Αλλατίνι κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας ως τις δαντελωτές ακρογιαλιές. Αρχικά, ήταν οικισμός αναψυχής, όμως σύντομα εξελίχθηκε σε μία συνοικία αυτόνομη και διαρκώς ακμάζουσα.

Πέρα, όμως, από τις βίλες και τα υπέροχα αρχοντικά, που κυριαρχούσαν στην παλιά συνοικία, μέχρι την δεκαετία του 60, ιδιαίτερη θέση, για τους κατοίκους της περιοχής είχαν και οι ναοί. Ορθόδοξοι ναοί της ελληνικής κοινότητας, ναοί της εξαρχικής κοινότητας, συναγωγές, τζαμί. Σύμφωνα με το βιβλίο, «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών»(UNIVERSITY STUDIO PRESS) του Βασίλη Κολώνα : «Η ίδρυση των ναών στις Εξοχές δεν εξαρτιόταν από τις πληθυσμιακές συγκεντρώσεις των ομόθρησκων και απευθυνόταν στο σύνολο της συνοικίας. Εξαίρεση αποτελούσαν οι περιορισμένης κλίμακας ενορίες της αρμενικής και της εξαρχικής κοινότητας».

Η Θεσσαλονίκη της τότε εποχής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία Βαβέλ διάφορων εθνικοτήτων, πολιτισμών και θρησκευτικών αντιλήψεων.

ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

Ο Ι. Ναός της Αγίας Τριάδας

Η περιοχή της Αγίας Τριάδος όπου χτίσθηκε ο ιερός ναός της Αγίας Τριάδος είναι μία από τις πιο σημαντικές περιοχές της Θεσσαλονίκης των νεότερων χρόνων αφού κατοικήθηκε μετά από το 1800 και ήταν εκτός των Ανατολικών τειχών της Θεσσαλονίκης στην ευρύτερη περιοχή που έφερε το όνομα Εξοχές.

Σύμφωνα με το βιβλίο, «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών», του Βασίλη Κολώνα, ήταν ο πρώτος ναός της συνοικίας των Εξοχών. «Η εκκλησία θα είχε μήκος 26 zirai (οθωμανική μονάδα μήκους), πλάτος 20 zirai και ύψος 20 zirai. Το συνολικό κόστος υπολογίσθηκε σε 800 λίρες, με βασικό δωρητή τον Ανδρέα Γενάδη. Ο ναός ήταν έτοιμος από τον Μάιο του 1889, όμως τα εγκαίνια του έγιναν τον Μάιο του 1892.»

Με την σημερινή της μορφή, η εκκλησία υφίσταται από το 1955, τότε που κατεδαφίστηκε και ξανά χτίστηκε, για να εξυπηρετεί τις διευρυμένες ανάγκες της περιοχής.

Ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδος, συγκέντρωνε τους πιστούς Ορθοδόξους Χριστιανούς της συνοικίας διότι δεν υπήρχαν άλλοι ναοί. Στην περιοχή απετέλεσε το κέντρο κάθε θρησκευτικής δραστηριότητας, φιλανθρωπικής και κοινωνικής. Στην ίδια ενορία υπήρχε και η Αστική σχολή της ελληνικής κοινότητας, η οποία μεταφέρθηκε σε νέα τοποθεσία το 1906, όπου λειτούργησε μέχρι το 1912.

Ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδας βρίσκεται σε λειτουργία μέχρι και σήμερα, στη συμβολή των οδών Αγίας Τριάδος και Βελισσαρίου, στο κέντρο της πόλης.

Ο Ι. Ναός της Αναλήψεως

«Ο δεύτερος ναός που χτίζεται στις Εξοχές, σε μία αρκετά αραιοκατοικημένη περιοχή από Έλληνες, μιας και αποτελούν το 65% του πληθυσμού», σύμφωνα με το βιβλίο του Βασίλη Κολώνα.

Η ιστορία του Ιερού Ναού Αναλήψεως του Κυρίου ξεκινά το 1894. Τότε τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του ναού. Η ανέγερσή του, αποσκοπούσε στην κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών των χριστιανών, στην περιοχή της πόλης εκτός των ανατολικών τειχών. Όμως η οικοδόμηση του διαρκεί πολλά χρόνια λόγω οικονομικών δυσκολιών. Τα καμπαναριά κατασκευάζονται το 1911 και στις 12 Μαΐου 1919 πραγματοποιήθηκαν τα επίσημα εγκαίνια του ναού. Το 1988, το κτίριο επεκτάθηκε προς τα δυτικά.

Ο Ι. Ναός του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας

«Ένα ιδιαίτερο νεκροταφείο ιδρύθηκε από την ελληνική κοινότητα το 1874, έπειτα από άδεια την οθωμανικής διοίκησης, ενώ 3 χρόνια αργότερα παραχώρησε με σύμβαση το δικαίωμα εγκατάστασης στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα και συντήρησης του νεκροταφείου στην περιοχή.» σύμφωνα με πληροφορίες από τον Βασίλη Κολώνα.

Τάφοι και τμήμα κτιρίου με ψηφιδωτό δάπεδο, αποτελούμενο από δυο διάχωρα: στο ένα κύκλοι δεμένοι μεταξύ τους περικλείουν γεωμετρικά σχήματα, στο άλλο οκτάγωνα ενωμένα μεταξύ τους περικλείουν ζώα, πουλιά και καλάθια με καρπούς. Το κτίριο με το ψηφιδωτό ήταν πιθανόν ένας στεγασμένος διάδρομος, που οδηγούσε σε ένα περίκεντρο μαρτύριο, στη θέση περίπου του σημερινού νοσοκομείου Άγιος Δημήτριος. Το σύνολο είναι ορατό εντός του κοιμητηρίου της Ευαγγελίστριας. O Ναός βρίσκεται μέχρι σήμερα σε λειτουργία.

Πατριαρχικών – Ελλήνων

Στο ανενεργό σήμερα χριστιανικό κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας, το οποίο λειτούργησε το 1880 βρίσκονται οι τάφοι προσώπων που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της πόλης το 19ο και τον 20ο αιώνα. Το 1973, αποφασίστηκε να σταματήσουν να γίνονται ταφές στους κοινούς τάφους, εκτός από τις ταφές στους υπάρχοντες οικογενειακούς τάφους, που κι αυτές όμως σταμάτησαν το 1980.

Εξαρχικών – Βουλγάρων

Το Βουλγαρικό κοιμητήριο λειτουργούσε παράλληλα με εκείνο των Πατριαρχικών – Ελλήνων, ακριβώς δίπλα από το νεκροταφείο της ελληνικής κοινότητας, αλλά ανεστάλη η λειτουργία του μετά την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 και την εγκατάσταση των δυνάμεων της Entente στη Θεσσαλονίκη το 1915. Ο χώρος ενσωματώθηκε στο κοιμητήριο των Ορθοδόξων στην Ευαγγελίστρια. Τα τελευταία κτίσματά του Βουλγαρικού κοιμητηρίου, πλην του ναού, της Ευαγγελίστριας καταστράφηκαν το 1956.

Αρμενίων

Το 1885, με το διορισμό από το Αρμενικό Αποστολικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, του πρώτου εφημερίου της Αρμενικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, του Μικαέλ Χοβανεσιάν, ξεκίνησαν οι τακτικές καταγραφές των γεννήσεων και των θανάτων των μελών της. Τα έτη 1887-1888, η Αρμενική κοινότητα κατόρθωσε να αποκτήσει και το δικό της, ιδιόκτητο κοιμητήριο, στην περιοχή των Χριστιανικών κοιμητηρίων της Ευαγγελίστριας.

Ο Ι. Ναός του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας λειτουργεί ακόμα και σήμερα.

ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΕΞΑΡΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

«Η εξαρχική κοινότητα στη Θεσσαλονίκη σχηματίζεται περί το 1860. Το 1871 λειτουργεί το πρώτο βουλγαρικό σχολείο και το 1876 ιδρύεται η εκκλησία του Κυρίλλου και Μεθοδίου. Έτσι δημιουργείται η πρώτη εξαρχική ενορία της πόλης.» όπως αναφέρει ο Βασίλης Κολώνας.

Ο ναός του Κυρίλλου και Μεθοδίου ήταν το πρώτο βουλγαρικό παρεκκλήσιο στη Θεσσαλονίκη. Βρισκόταν περίπου στα εκατό μέτρα νότια της κεντρικής λεωφόρου Εγνατίας στη συνοικία Παναγούδα, στην οδό Καπετάν Πατρίκη. Το παρεκκλήσι αγοράστηκε χάρη στις δωρεές, συνιστά ένα μικρό κτίριο αποτελούμενο από δύο δωμάτια και ένα διάδρομο. Με τα χρόνια το παρεκκλήσιο ανακαινίστηκε, κατασκευάστηκε καμπαναριό και στην αυλή χτίστηκε ένα μικρό διώροφο σπίτι για τον νεοκόρο και τον ιερέα.

Σήμερα στη θέση του υπάρχουν ιδιωτικά κτίρια και τίποτα δεν θυμίζει τον πρώτο βουλγαρικό ναό στη Θεσσαλονίκη.

Ο Ι. Ναός του νεκροταφείο της εξαρχικής κοινότητας

«Πρόκειται για μία μικρή εκκλησία χαρακτηριστική για τη μορφή των κωδωνοστασίων της, επηρεασμένη από ρωσικά πρότυπα. Μια επίσκεψη στον χώρο επιβεβαιώνει την ύπαρξη ναού, ο οποίος σήμερα είναι στο όνομα του Αγίου Λαζάρου και χρησιμεύει ως νεκροστάσιο. Όμως νεότερες δημοσιεύσεις δείχνουν πως η εκκλησία χτίστηκε το 1900 στη μνήμη του Άγιου Παύλου. Παρά το μικρό μέγεθος, ο ναός ήταν κτισμένος από γρανίτη και πέτρα.» με βάση πληροφορίες από το βιβλίο του Βασίλη Κολώνα.

Ο Ι. Ναός της Παναγίας της αρμενικής κοινότητας

Έργο του Ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, ο οποίος άφησε έντονο το αποτύπωμα του σε σημαντικά κτίρια της Θεσσαλονίκης μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ενδεικτικά το Διοικητήριο, η Βίλλα Αλλατίνη (παλιά Νομαρχία), το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης (παλιά Οθωμανική Τράπεζα) όπως και πάρα πολλά άλλα κτίρια.

Μάλιστα ο Ποζέλι δεν περιορίστηκε στο σχεδιασμό μόνο δημοσίων και ιδιωτικών κτιρίων στη Θεσσαλονίκη, αλλά καινοτόμησε σχεδιάζοντας και τόπους λατρείας άλλων θρησκειών.

Λέγεται πως και την ανέγερση της Αρμενικής Εκκλησίας, την ανέλαβε ο Βιταλιάνο Ποζέλι, καθώς συνδεόταν στενά με οικογενειακούς και φιλικούς δεσμούς, με μέλη της παροικίας. Η συγκεκριμένη εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Παναγία Θεοτόκο (Σουρπ Αστβατζατζίν) και αποτελεί τον κύριο τόπο λατρευτικής έκφρασης της Αρμενικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.

Επίσης δίπλα στην εκκλησία βρίσκονται τα γραφεία της Κοινότητας το Αρμενικό Πολιτιστικό Κέντρο, τα οποία βρίσκονται διαχρονικά στην ίδια περιοχή που βρισκόταν και η αρμενική παροικία, από την εποχή της οθωμανικής περιόδου. Μιας παροικίας που απαριθμούσε μερικές δεκάδες μέλη στα τέλη του 19ου αιώνα, και που μετά το 1922 γνώρισε μεγάλη αύξηση εξαιτίας της εισροής προσφύγων.

Οι προσπάθειες ανέγερσης της εκκλησίας ξεκίνησαν το 1884 με πρωτοβουλία επιφανών μελών της αρμενικής παροικίας αφού νωρίτερα η αρμενική παροικία Θεσσαλονίκης στερούνταν λατρευτικού χώρου, με αποτέλεσμα να εξυπηρετούνται προσωρινά οι λατρευτικές ανάγκες σε διαφορετικά μέρη της πόλης. Έτσι θα μεσολαβήσουν αρκετά χρόνια μέχρι την έναρξη των εργασιών ανέγερσης το 1902. Έκτοτε αποτελεί μαζί με τα παρακείμενα πολιτιστικά και εκπαιδευτικά κτίρια, από τους κυριότερους χώρους συνεύρεσης της Αρμενικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.

Ο Ι. Ναός του Αγίου Γεωργίου της εξαρχικής κοινότητας

«Η εκκλησία ιδρύθηκε στον συνοικισμό Τράνσβααλ, στην περιοχή του Παπαφείου. Εκεί που η συγκέντρωση της βουλγαρικής κοινότητας ήταν μεγαλύτερα στη συνοικία των Εξοχών (7%). Από το 1901 οι βουλγαρικοί πληθυσμοί είχαν ζητήσει μία εκκλησία με κωδωνοστάσιο στη συνοικία Χαμηδιέ. Όμως, ο μικρός αριθμός Βουλγάρων οδήγησε την Υψηλή Πύλη στην απόφαση πως δεν υπάρχει ανάγκη να χτιστεί νέα εκκλησία για 15 κατοικίες και 33 άτομα. Εφόσον μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για τις τελετές τους της εκκλησία της οδού Kemeralti (εννοώντας προφανώς την εκκλησία του Κυρίλλου και Μεθόδιου), εντός των τειχών. 

Πέντε χρόνια αργότερα η βουλγαρική κοινότητα με την πρόταση πως ο ναός δεν ήταν αρκετά μεγάλος για το σύνολο των πιστών ζήτα εκ νέου άδεια να χτίσει νέα εκκλησία στην οδό Ayazma. H νέα εκκλησία επρόκειτο να δημιουργηθεί σε οικόπεδο, χορηγία από τον έμπορο Θεόδωρο Χατζημήσεφ. Το σχέδιο του ναού απεικονίζει μία τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Τα σχέδια των Αφών Μητρόφσκι, σύμφωνα με τα οποία αρχίζει να χτίζεται ο ναός του Αγ. Γεωργίου (στο σήμερα Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου) 1907 παρουσιάζουν ομοιότητες με την πρόταση για την ανέγερση της βουλγαρικής καθολικής εκκλησίας . Μέχρι το 1912 ο ναός ήταν ημιτελής και ολοκληρώνεται από κατοίκους, οι οποίοι συγκέντρωσαν χρήματα από εράνους. Μάλιστα στην ίδια περιοχή λειτούργησε και βουλγαρική σχολή Χαμηδιέ με 153 μαθητές.» όπως αναφέρει ο Βασίλης Κολώνας.

Η συναγωγή Μπεθ Σαούλ

Στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Όλγας και Καλλιδοπούλου υπάρχει ένας μεγάλος ακάλυπτος χώρος. Μεταξύ αυτού του χώρου και της οδού Δελφών υπήρχε η συναγωγή Μπεθ Σαούλ. Επίσης έργο του Ιταλού, Βιταλιάνο Ποζέλι. Η συγκεκριμένη συναγωγή ολοκληρώθηκε το 1898 και στη ανέγερση της σημαντική συμβολή είχε η Φακίμα Μοδιάνο, η οποία και την αφιέρωσε στη μνήμη του ανδρός της Σαούλ Ιακώβ Μοδιάνο, έτσι η συναγωγή αυτή ονομάστηκε Cal de la Tria Fakima ή αλλιώς «η συναγωγή της θείας Φακίμα». Άλλωστε η περιοχή που βρισκόταν η συναγωγή, κατοικούνταν σε μεγάλο βαθμό από Εβραίους πολίτες της Θεσσαλονίκης, που είχαν πληγεί από την πυρκαγιά του 1890 και χαρακτηριζόταν εκτός των άλλων και από την παρουσία του Νοσοκομείου Χίρς.

Μερικές δεκαετίες αργότερα η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 θα καταστρέψει σημαντικό μέρος του κέντρου της Θεσσαλονίκης και θα προκαλέσει μεγάλες καταστροφές σε πάρα πολλές συναγωγές. Έτσι η Μπεθ Σαούλ μετά την Πυρκαγιά του 1917 θα καταστεί ο κυριότερος τόπος λατρείας, και η επίσημη κοινοτική συναγωγή της Θεσσαλονίκης. Στους χώρους αυτής της συναγωγής, θα βρουν για ένα διάστημα κατάλυμα άστεγες εβραϊκές οικογένειες που είχαν πληγεί από την πυρκαγιά του 1917.

Επίσης λόγω της επιβλητικότητας και της έκτασης του κτιρίου, στους χώρους της θα φιλοξενηθούν οι κυριότερες τελετές της κοινότητας. Όμως η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, το 1943 θα σηματοδοτήσει μια νέα τραγική περίοδο στην μακραίωνη ιστορία της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης, καθώς 50.000 Έλληνες εβραίοι θα ξεριζωθούν από τις πατρογονικές τους εστίες και θα βρουν τραγικό θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επίσης θύματα της ναζιστικής βαρβαρότητας θα πέσουν και οι συναγωγές «Μπεθ Ισραέλ» και «Μπεθ Σαούλ», οι οποίες ανατινάχτηκαν από τις δυνάμεις κατοχής.

Πλέον οι αναμνήσεις από τη συναγωγή «Μπεθ Σαούλ» διατηρούνται μόνο από ελάχιστες φωτογραφίες, αλλά και σε ένα γραμματόσημο που εκδόθηκε στις 15/3/1997 από τα Ταχυδρομεία του Ισραήλ για να τιμηθεί η μνήμη των Ελλήνων Εβραίων θυμάτων του Ολοκαυτώματος.

Το Γενί Τζαμί

Το Γενί Τζαμί θεωρείται ως ένα από τα χαρακτηριστικά μνημεία της περιόδου της Τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη, κατάλοιπο του οθωμανικού παρελθόντος και δείγμα της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής της πόλης. Υπήρξε το τελευταίο τζαμί που ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη και το μοναδικό της συνοικίας των Εξοχών, το οποίο ξεχωρίζει για την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του, καθώς είναι ένα μίγμα ανατολίτικων, αναγεννησιακών, βυζαντινών, ισλαμικών και μπαρόκ στοιχείων με αρκετές νεοκλασσικές επιρροές. Χτίστηκε το 1904 σε σχέδια του περίφημου Ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, και ήταν το πρώτο από τα έργα του που ταυτίσθηκε και χρονολογήθηκε.

Το Γενί Τζαμί αποτελούσε το λατρευτικό χώρο των Ντονμέδων, μιας ιδιότυπης θρησκευτικής ομάδας αποτελούμενης από εξισλαμισμένους Εβραίους. Μετά την ένωση της πόλης με την Ελλάδα, γκρεμίστηκε ο μιναρές και το τέμενος έπαυσε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας. Το 1922 στέγασε προσωρινά πρόσφυγες, ενώ από το 1925 ως το 1962 στο κτίριο στεγαζόταν το Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.

Σήμερα λειτουργεί αποκλειστικά ως εκθεσιακός χώρος του Δήμου Θεσσαλονίκης και είναι γνωστό κυρίως με το όνομα Παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Πηγές: 

*«Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών» (UNIVERSITY STUDIO PRESS) του Βασίλη Κολώνα, thessaloniki.gr, solunbg.org