Παλιά Θεσσαλονίκη: Τα στρατόπεδα του τότε και του σήμερα

Η Θεσσαλονίκη στα παλαιότερα χρόνια και κυρίως κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε μία από τις σημαντικότερες στρατιωτικές περιοχές.

Τον Οκτώβριο του 1915 ο Ελευθέριος Βενιζέλος -ευελπιστώντας ότι θα ολοκληρωθεί η Μεγάλη Ιδέα- έδωσε άδεια στους συμμάχους του να χρησιμοποιήσουν τη Θεσσαλονίκη ω ς βάση των πολεμικών τους επιχειρήσεων.  Στις αρχές του 1916 έχουν ήδη αποβιβασθεί 125.000 Γάλλοι και 100.000 Βρετανοί στρατιώτες και ιδρύουν το γνωστό ως «Περιχαρακωμένο στρατόπεδο της Θεσσαλονίκης».

Σύμφωνα με το βιβλίο «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών εικονογραφία της συνοικίας των εξοχών (1885- 1912)»  η οργάνωση ενός μοντέρνου στρατού, υπό τις οδηγίες Γάλλων, Άγγλων και Γερμανών εκπαιδευτών, ήταν μια από τις σημαντικότερες φροντίδες του οθωμανικού κράτους στην περίοδο των Τανζιμάτ. Πρόκειται για στρατιωτικές εγκαταστάσεις που οφείλουν την ύπαρξη τους σε λειτουργικούς ή στρατιωτικούς λόγους.

Το περιχαρακωμένο στρατόπεδο

Στις 3 Δεκεμβρίου 1915 η γαλλική κυβέρνηση δίνει εντολή στο στρατηγό Sarrail για τη δημιουργία του περιχαρακωμένου στρατοπέδου. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο «Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1915- 1918)» η οχυρωματική γραμμή εκτείνεται από τον Αξιό μέχρι τη λίμνη του Λαγκαδά και έχει ανάπτυγμα μήκους 40 χιλιομέτρων. Τον αριστερό τομέα στα βόρεια της Θεσσαλονίκης μοιράζονται οι Γάλλοι ενώ στα ανατολικά επεκτείνονται οι Άγγλοι.

Οι πρωτόγονες εγκαταστάσεις δεν πρόσφεραν καμία προφύλαξη από τα καιρικά φαινόμενα όπως βροχή, άνεμο, τον καυτό ήλιο. Ο L. Abastado περιγράφει το γαλλικό στρατόπεδο του Ζέϊτελνικ: «Χιλιάδες παραπήγματα κατασκευασμένα με συμμετρία και περιτριγυρισμένα από μικρούς κήπους υψώνονται κατά μήκος των δρόμων σε ευθεία παράταξη. Μια ασταμάτητη δραστηριότητα ένα συνεχές πήγαινε έλα δίνουν στο Ζέϊτελνικ την εικόνα όχι ενός στρατοπέδου αλλά μιας πολιτείας ή μιας τεράστιας κυψέλης που βουίζει. Γύρω από το στρατόπεδο εκτείνονται ατελείωτοι λαχανόκηποι που καλλιεργούν οι στρατιώτες για τις ανάγκες του στρατού».

Το στρατόπεδο διέθετε και το θέατρο του στρατιώτη χωρητικότητας 1000 θέσεων. Ήταν κατασκευασμένο με το σύστημα Andrian και διέθετε μια τελείως μοντέρνα σκηνή. Τις Κυριακές και τις γιορτές όσοι αδειούχοι δεν ήθελαν να κατεβούν στην πόλη μπορούσαν να παρακολουθήσουν παραστάσεις που έδιναν αξιόλογοι καλλιτέχνες. Στη μέση του του στρατόπεδού υψώνεται η κατοικία του στρατηγού και οι αποθήκες.

Στρατόπεδο πεζικού

Στη σημερινή θέση του Γ’ Σώματος Στρατού υπήρχε στρατόπεδο πεζικού. Η κατασκευή του είχε ολοκληρωθεί το 1838. Είχε προταθεί να κατασκευαστεί έξω από τα δυτικά τείχη ή και εντός των τειχών ωστόσο υπερίσχυσε η η κατασκευή του έξω από την πύλη της Καλαμαριάς και σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα.

Αποτελούνταν από τρεις διώροφες πτέρυγες μήκους 110- 180 μ. σχηματίζοντας το γράμμα Π, με τρία τριώροφα περίπτερα στις γωνίες. Οι διαστάσεις του για εκείνη την εποχή ήταν πρωτοφανείς, το κτίριο στέγαζε ένα σύνταγμα πεζικού. Το οικοδόμημα ήταν κατασκευασμένο από τούβλα και περιλάμβανε ένδεκα θαλάμους για τους στρατιώτες, αποχωρητήρια, κουζίνα, πλυσταριό, ανθρακαποθήκη, στάβλο και αποθήκη πυρομαχικών.

Το κτίριο άρχισε να κατεδαφίζεται το 1903 για να αναγερθεί στη θέση του ο νέος στρατώνας. Ο οποίος περιλάμβανε 16 περίπτερα και διατηρούσε από το παλιό στρατόπεδα τα λουτρά και τους στάβλους.

Στις 19 Αυγούστου του 1903 εγκαινιάζονται τα δύο πρώτα περίπτερα, τρία ακόμα θα εγκαινιαστούν δύο μήνες αργότερα. Η ανέγερση του νέου στρατώνα οφείλεται σε πρωτοβουλία του στρατάρχη του Γ’ Σώματος του αυτοκρατορικού στρατού, Χατζή Χαϊρί πασά και πραγματοποιείται σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλλι.

Στρατόπεδο Καρατάσιου

Οι παλιότερες ενδείξεις στρατιωτικών εγκαταστάσεων στη θέση που βρίσκεται το πρώην στρατόπεδο αφορούν μια μικρή έκταση της δυτικής πλευράς και εντοπίζονται στα χρόνια της παρουσίας της συμμαχικής στρατιάς Entente Cordiale την περίοδο 1915 – 1917. Την περίοδο αυτή οι σύμμαχοι είχαν κατασκευάσει εκτεταμένες εγκαταστάσεις μετατρέποντας όλη τη διαθέσιμη περιφερειακή γη σε ένα απέραντο στρατόπεδο που τα βορειοδυτικά του όριά πρέπει να βρίσκονταν σε αυτή περίπου τη θέση.

Στρατόπεδο Κόδρα

Το Στρατόπεδο Κόδρα δημιουργείται επί Οθωμανικής διοίκησης. Είναι ο μεγαλύτερος στρατώνας της Βαλκανικής. Σειρά κτισμάτων του χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα. Ακολουθεί μετά το 1912 ο στρατωνισμός ελληνικών σωμάτων, στρατευμάτων της Entente που μάχονται στο Μακεδονικό Μέτωπο και το 1919 η επανεγκατάσταση του ελληνικού στρατού. Παραπήγματα του στρατοπέδου χρησιμοποιούνται για την αρχική διαμονή των προσφύγων.

Στρατόπεδο Παύλου Μελά

Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα τοποθετείται η ίδρυση του πρώην Στρατοπέδου Παύλου Μελά, στην περιοχή του “Ζέιτενλικ”, ως στρατόπεδο του πυροβολικού και του ιππικού, το οποίο μαζί με τους στρατώνες στο Πεδίον του Άρεως και τα παράκτια οχυρά Μικρό και Μεγάλο Έμβολο (στρατόπεδο Κόδρα) θα διασφάλιζε την αμυντική θωράκιση της πιο κομβικής πόλης στην οθωμανοκρατούμενη Μακεδονία.

Το 1881 η οθωμανική διοίκηση αγοράζει έκταση 49 στρεμμάτων από τη Σαφιγιέ Χανούμ για τη δημιουργία του στρατοπέδου. Κατά τα επόμενα χρόνια αρχίζει η ανέγερση των δύο κτιρίων Στρατωνισμού, ενώ αμέσως μετά, στις αρχές πλέον του 20ου αιώνα ανεγείρονται τα τρία κτίρια των Στάβλων. Την ίδια περίοδο και για τις λειτουργικές ανάγκες του στρατοπέδου κατασκευάζεται ένα κτίριο διοίκησης και ένα τέμενος. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την ενσωμάτωσή της στο Ελληνικό Κράτος το 1912, το στρατόπεδο περνάει στη δικαιοδοσία του Ελληνικού Στρατού, ο οποίος το χρησιμοποιεί ως βάση μονάδων πυροβολικού και για την αεροπορική άμυνα.

Το διάστημα 1915 – 1917 στρατοπεδεύει ο συμμαχικός Γαλλικός Στρατός, γεγονός το οποίο αποτυπώνεται σε φωτογραφίες της εποχής. Το 1925 καταστρέφεται ο μιναρές του τεμένους, ενώ το 1927 το στρατόπεδο μεταβιβάζεται στην Τ.Ε.Θ.Α. και μετονομάζεται σε “Στρατώνες Αγίας Παρασκευής”.

Το 1931 το Δημόσιο αγοράζει από τον Σαούλ Μοδιάνο εκτάσεις στα βόρεια του αρχικού πυρήνα, για τις ανάγκες των ασκήσεων του πυροβολικού, ενώ το στρατόπεδο μετονομάζεται σε “Παύλου Μελά”, προς τιμήν του μακεδονομάχου οπλαρχηγού. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1940– 1944) ο χώρος επιτάσσεται και χρησιμοποιείται από τους κατακτητές ως τόπος φυλάκισης, βασανιστηρίων και εκτελέσεων αντιστασιακών. Ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων εκτελείται στην τούμπα έναντι του οθωμανικού τεμένους, στη σημερινή οδό Πεσόντων Ηρώων.

Στα χρόνια του Εμφυλίου στο στρατόπεδο θα εγκατασταθούν αρχικά μονάδες του Ε.Λ.Α.Σ., ενώ το 1946 επανέρχεται στη δικαιοδοσία του Ελληνικού Στρατού.

Πηγές: Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1915- 1918) Εκδόσεις Ζήτρος / Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών εικονογραφία της συνοικίας των εξοχών (1885- 1912) Εκδόσεις University Studio Press / Διπλωματική εργασία «Τα Στρατόπεδα στο Πολεοδομικό Συγκρότημά Θεσσαλονίκης, Το Κόδρα στην Καλαμαριά» – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πολυτεχνική Σχολή. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δήμος Παύλου Μελά.