Πλατεία Ελευθερίας: Μια πορεία μνήμης, μια ιστορία και μια ελπίδα

Στην πιο κρίσιμη στιγμή της Ιστορίας και του μέλλοντος της, η ιστορική πλατεία της πόλης υποδέχεται ξανά σήμερα το πρωί όσους θα περπατήσουν για άλλη μια φορά στη μνήμη των Θεσσαλονικιών Εβραίων της που χάθηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές. Στην κορυφή της πορείας θα βρίσκεται για πρώτη φορά πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Η Πλατεία Ελευθερίας είναι σίγουρα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης, το οποίο ακολουθεί την ιστορία της αλλά κυρίως, υπενθυμίζει το μεγάλο πλήγμα που δέχθηκε η Θεσσαλονίκη κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Τα τελευταία χρόνια ως παρκινγκ, αλλά και αργότερα ως… γιαπί εργασιών για να επιστρέψει τελικά, λίγα χρόνια μετά, στην προηγούμενη χρήση της και πάλι, η Πλατεία Ελευθερίας παραμένει θέμα συζήτησης, προφανώς για όλους τους λάθος λόγους που μπορεί να σκεφτεί κάποιος.

Ένας χώρος μνήμης που θα έπρεπε να αποδίδει τιμή στους ανθρώπους που τον σημάδεψαν, καταλήγει να μοιράζει θέσεις για αυτοκίνητα, σε χαρτάκια χρέωσης με την ώρα

Η τοποθέτηση ή και η δημιουργία ενός μνημείου αντάξιου του γεγονότος που συγκλόνισε την Εβραϊκή κοινότητα και την Θεσσαλονίκη ανεπανάληπτα, είναι ένα θέμα που έχει λάβει διαστάσεις και συζητείται έντονα σε διάφορα επίπεδα. Tο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης προσφέρει πληροφορίες σχετικά με τα γεγονότα αυτά αλλά και την ίδια την Σεφαραδίτικη και Ρωμανιώτικη κοινότητα, ενώ η ιστορία του χώρου, είναι αυτή που πρέπει να υποδείξει τον χαρακτήρα της πλατείας.

Η Πλατεία Ελευθερίας, η ιστορία της και όσα πρέπει να ξέρεις

• Η πλατεία Ελευθερίας δεν ήταν πάντα στεριά. Μέχρι το 1870 που άρχισε η κατεδάφιση της θαλάσσιας οχύρωσης της πόλης, η θάλασσα έφτανε μέχρι τη μέση της πλατείας. Τριάντα μέτρα βορειότερα βρισκόταν το βυζαντινό θαλάσσιο τείχος, που ξεκινούσε από τον Λευκό Πύργο, ακολουθούσε τις σημερινές οδούς Κορομηλά και Καλαποθάκη, περνούσε την πλατεία Ελευθερίας και κατέληγε στον πύργο της Αποβάθρας ή αλλιώς στο Τοπ Χανέ (σημερινή γωνία Κατούνη και Οπλοποιού). Εκεί βρισκόταν και η είσοδος του λιμανιού.

• Στην περιοχή της Πλατείας Ελευθερίας άνοιξαν εμπορικές και ναυτιλιακές εταιρείες, αλλά και κρατικά μονοπώλια, ενώ με την κατασκευή του νέου λιμανιού στην περιοχή συγκεντρώθηκε εκεί το εμπόριο λαδιού, σιτηρών και αποικιακών. Στα τέλη του 19ου αιώνα στην περιοχή υπήρχαν τράπεζες, κτίρια γραφείων και μοντέρνα καταστήματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η πλατεία είχε τη μορφή διαπλάτυνσης της οδού Βενιζέλου στο άκρο της προς τη θάλασσα. Η πλατεία πήρε το όνομά της από την Επανάσταση των Νεότουρκων, η οποία ξεκίνησε από το σημείο αυτό.

• Η περιοχή καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1917 και ανασχεδιάστηκε από τον Εμπράρ. Τα σχέδια προέβλεπαν την ανέγερση, στη θέση του σημερινού χώρου στάθμευσης, ενός μεγαλεπήβολου κτιρίου, που θα στέγαζε το Ταχυδρομείο, το Τηλεγραφείο και το Τηλεφωνείο, ενώ περιμετρικά προβλεπόταν η κατασκευή τραπεζών και γραφείων. Περίπου το 1920 ξεκίνησε η κατασκευή του Ταχυδρομικού Μεγάρου, αλλά ένα χρόνο αργότερα διακόπηκαν οι εργασίες επειδή το έδαφος θεμελίωσης παρουσίαζε προβλήματα. Στο χώρο αυτό σημειώθηκαν αργότερα κάποια σημαντικά γεγονότα, όπως αυτά του Μάη του ’36 με τις εξεγέρσεις των εργατών, αλλά και των βασανιστηρίων των Εβραίων από τους Γερμανούς το 1942. Από τη δεκαετία του ‘50 και έπειτα, η πλατεία μετατράπηκε σε χώρο στάθμευσης και αφετηρία λεωφορείων.

• Μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917, το σχέδιο του Εμπράρ προέβλεπε δέσμευση των χώρων της πλατείας Ελευθερίας από το Δημόσιο, ώστε να πραγματοποιηθεί ο ανασχεδιασμός και η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης σε μία εποχή που όλα έπρεπε να ξεκινήσουν από την αρχή. Με απόφαση της κυβέρνησης Βενιζέλου, τα οικόπεδα απαλλοτριώθηκαν και έγινε μία νέα κτηματογράφηση.

• Στις 11 Ιουλίου του 1942 οι γερμανικές αρχές καλούν τους Εβραίους άντρες της Θεσσαλονίκης, με το πρόσχημα της καταγραφής. Η διαταγή δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή στις 7 Ιουλίου και επαναδημοσιεύθηκε στη Νέα Ευρώπη λίγο αργότερα. Οι περίπου 7.000 – 9.000 άντρες, που πήγαν να παραλάβουν τις κάρτες εργασίας τους στην πλατεία Ελευθερίας, κατέληξαν να υποβάλλονται σε απάνθρωπη μεταχείριση για ώρες. Ο δημόσιος εξευτελισμός 9000 αντρών μεταξύ 18-45 ετών στην πλατεία Ελευθερίας, έχει αφήσει εκείνη τη μέρα στην ιστορία ως το «Μαύρο Σάββατο». Ήταν η απαρχή του εκτοπισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς τον θάνατο. Το Σάββατο 11 Ιουλίου 1942 ξεκίνησε η επιχείρηση. «Υποχρέωναν τους άντρες να πηδούν, να κάνουν τούμπες, να κυλιούνται στο έδαφος, να σέρνονται μέσα στη σκόνη και να εκτελούν γελοίες γυμναστικές ασκήσεις […]» γράφει ο Ιάκωβος Χανταλί.

• Με τη σημερινή της μορφή η πλατεία θεσμοθετήθηκε με βασιλικό διάταγμα της 28ης Μαρτίου 1963, ενώ ο κοινόχρηστος χώρος περιήλθε στην ιδιοκτησία του Δήμου Θεσσαλονίκης κατόπιν συμβολαίου αγοράς από το Ταχυδρομείο. Παρ’ ότι σύμφωνα με το ισχύον γενικό πολεοδομικό σχέδιο η Πλατεία Ελευθερίας είναι χαρακτηρισμένη ως χώρος πρασίνου, στην πραγματικότητα ο χώρος λειτουργεί ως χώρος στάθμευσης από τη δεκαετία του 1950.
• Πέριξ της πλατείας βρίσκονται μερικά από τα σημαντικότερα διασοζώμενα κτίρια της πόλης.

• Στο νότιο άκρο της Πλατείας Ελευθερίας βρίσκεται το μνημείο του ολοκαυτώματος προς τιμήν των 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης που μαρτύρησαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Το μνημείο σχεδιάστηκε από τους αδελφούς Γκλιντ (Glid) και παριστάνει την επτάφωτο λυχνία και φλόγες με ένα πλέγμα ανθρώπινων σωμάτων.Άλλωστε, η Πλατεία Ελευθερίας είναι ο χώρος όπου τον Ιούλιο του 1942 διατάχθηκαν να συγκεντρωθούν όλοι οι άνδρες Εβραίοι, ηλικίας από 18 έως 45 ετών. Εκεί, αφού υπέστησαν απερίγραπτα μαρτύρια από τους Ναζί, καταγράφηκαν και οδηγήθηκαν σε καταναγκαστικά έργα.

• Τα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης απεικονίστηκαν στην ταινία «Ουζερί Τσιτσάνης» του 2015 σε σκηνοθεσία του Μανούσου Μανουσάκη. Λόγω της σημαντικής αλλαγής στον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα της πλατείας και του γεγονότος ότι ήταν χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, η σκηνή που απεικονίζει την εγγραφή των Εβραίων στην Πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης γυρίστηκε στην Πλατεία Κοτζιά στην Αθήνα, ως πιο κατάλληλος χώρος και πιο κοντά στην αισθητική εκείνης της εποχής.

Παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου πραγματοποιείται την προσεχή Κυριακή 20 Μαρτίου η σιωπηλή πορεία μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος υπό τον τίτλο «Ποτέ ξανά, Θεσσαλονίκη-Άουσβιτς – 79 χρόνια από την αναχώρηση του πρώτου συρμού».

Την πορεία μνήμης για τη συμπλήρωση 79 χρόνων από το σφύριγμα του πρώτου τρένου του θανάτου για το στρατόπεδο Άουσβιτς – Μπιρκενάου, όπου εξοντώθηκαν περίπου 50.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι, διοργανώνουν ο Δήμος Θεσσαλονίκης, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας. Η σιωπηλή πορεία θα ξεκινήσει στις 11.00 το πρωί της Κυριακής από την πλατεία Ελευθερίας και θα καταλήξει στον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό.

Κλείνοντας αυτό το αφιέρωμα εκφράζουμε τη δική μας ελπίδα ο δήμαρχος της πόλης να πάρει τη σωστή απόφαση για το μέλλον της πλατείας, απορρίπτοντας την καταστροφική ιδέα ενός υπόγειου πάρκινγκ 230 θέσεων μέσα στο νερό. Για να μη ζήσουμε μια ακόμα τρύπα στο νερό σε αυτή την πόλη…