Θεσσαλονίκη: Πως άλλαξε ένα μνημείο στο πέρασμα των χρόνων

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της διαδικτυακής δράσης «Ιστορίες της πόλης», παρουσιάζει κάθε μήνα σύντομες ιστορίες, μικρές  αφηγήσεις για περιοχές, μνημεία και μεμονωμένα ευρήματα της Θεσσαλονίκης, με στόχο να φωτίσει άγνωστες πτυχές της ιστορίας και της πορείας της πόλης στον χώρο και τον χρόνο.

Η ιστορία του Νοεμβρίου δημοσιεύθηκε σήμερα με τίτλο «Ρωμαϊκές σαρκοφάγοι / οθωμανικές κρήνες. Οι μεταβολές ενός μνημείου στο πέρασμα των χρόνων» και αναφέρεται σε οθωμανικές κρήνες που φέρουν ως λεκάνη ρωμαϊκή σαρκοφάγο.

Διαβάστε αναλυτικά:

Οι αγωγοί του οργανωμένου δικτύου ύδρευσης της βυζαντινής και οθωμανικής Θεσσαλονίκης διοχέτευαν στην πόλη το πόσιμο νερό από τα περιαστικά υδραγωγεία, του Χορτιάτη στα βορειανατολικά και του Λεμπέτ (περιοχή Πολίχνης-Σταυρούπολης) στα βορειοδυτικά της οχυρωμένης πόλης, σε δημόσιες κινστέρνες (υδατοδεξαμενές). Από τις κινστέρνες αυτές εκκινούσαν υποκλάδοι του ίδιου δικτύου που απέληγαν σε δημόσιες κρήνες, οι οποίες αποτελούσαν αφενός σημείο παροχής πόσιμου τρεχούμενου νερού και αφετέρου τόπο συνάντησης και συναναστροφής των κατοίκων της γειτονιάς, στο κέντρο της οποίας συνηθέστερα χωροθετούνταν.

Πολυάριθμες κρήνες της Οθωμανικής περιόδου, που ήταν σε χρήση έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, διατηρούνται, άνυδρες πλέον, στους δρόμους της Άνω Πόλης θυμίζοντας έναν περασμένο τρόπο ζωής που έχει ξεχαστεί. Σε πολλές από αυτές, ως δεξαμενή ή λεκάνη συγκέντρωσης του νερού, χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινες ρωμαϊκές σαρκοφάγοι. Οι κρήνες με μαρμάρινη σαρκοφάγο σε θέση δεξαμενής ύδατος που διατηρούνται στην οδό Ολυμπιάδος, στο Τσινάρι, στα Χίλια Δέντρα, στο Επταπύργιο, όπως και ίχνη αγωγών ή οπών για την προσθήκη κρουνών σε σαρκοφάγους που φυλάσσονται σήμερα ως αρχαιολογικά ευρήματα σε μουσεία και αρχαιολογικές συλλογές, μαρτυρούν τη μεταβολή χρήσης των πολυτελών αυτών ταφικών μνημείων σε δεξαμενές ύδρευσης. Με τον τρόπο αυτό, ο τελευταίος «τόπος κατοικίας» ενός ευκατάστατου πολίτη της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης μεταβάλλεται μετά από αιώνες σε δεξαμενή «ζωοδόχου» ύδατος, και, χωρίς να απεκδύεται την μνημειακότητά του, αποκτά διαφορετικό σημαινόμενο, κοσμικού πλέον χαρακτήρα, απομακρυσμένο από τον αρχικό απόκοσμο προορισμό του.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση μιας μαρμάρινης ρωμαϊκής σαρκοφάγου που κατά την οθωμανική περίοδο είχε χρησιμοποιηθεί ως δημόσια κρήνη στη νοτιοδυτική γωνία της Αχειροποιήτου, την περίοδο που η πρωτοβυζαντινή βασιλική είχε μετατραπεί στο ισλαμικό τέμενος Εσκί Τζούμα. Η σαρκοφάγος, σε θέση υδατοδεξαμενής της δημόσιας κρήνης, ήταν τοποθετημένη πάνω στο κάλυμμα της, που, ανεστραμμένο, λειτουργούσε ως βάση με τέσσερα πόδια. Επί αιώνες παρείχε το απαραίτητο για την ισλαμική λατρεία νερό στους μουσουλμάνους της Θεσσαλονίκης που προσέτρεχαν στο “παλαίον τέμενος” για την προσευχή της Παρασκευής και στην τελευταία περίοδο της λειτουργίας της δρόσιζε τους πρόσφυγες που κατέλυσαν για μια δεκαετία στο εσωτερικό της βασιλικής, μετά την απελευθέρωση της πόλης, την περίοδο από την μετατόπιση των μαχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο μακεδονικό μέτωπο, έως τους χρόνους που ακολούθησαν την μικρασιατική καταστροφή. Σε φωτογραφίες της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα γυναίκες πρόσφυγες εικονίζονται συγκεντρωμένες στη βρύση, αντλώντας νερό από τη σαρκοφάγο/κρήνη για τις ανάγκες του προσφυγικού νοικοκυριού τους στο εσωτερικό του ναού της Αχειροποιήτου, καθώς και προσφυγόπουλα να παίζουν γύρω της.

Σήμερα, η ίδια σαρκοφάγος, που διατηρεί τις οπές για την προσάρτηση αγωγών/κρουνών κατά τη μετατροπή της σε δημόσια κρήνη – η οποία, μετά την υδροδότηση των οικιών της Θεσσαλονίκης, απώλεσε τη χρήση και κατ’ επέκταση τη θέση της στον δημόσιο χώρο – διατηρείται στην αυλή του ναϊδρίου, που αντικατέστησε μετά την καταστροφή της από την πυρκαγιά του 1917, τη λαμπρή μεταβυζαντινή βασιλική του Αγίου Νικολάου του Τρανού, μεταξύ των σύγχρονων οδών Φιλίππου, Μητροπολίτη Γενναδίου, Μπακατσέλου και Ιουστινιανού.