Πόσο ευάλωτη είναι η Θεσσαλονίκη στην κλιματική κρίση

Λέξεις: Μιχάλης Σιούτας

Η Θεσσαλονίκη προβλέπεται να είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στην κλιματική κρίση εξαιτίας του ιδιαίτερου κλίματος και των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής, αλλά και των πολύχρονων ισχυρών και ανεξέλεγκτων ανθρωπογενών επιδράσεων. Οι αλλαγές στα καιρικά φαινόμενα και τις μετεωρολογικές παραμέτρους σε συνδυασμό με τις ραγδαίες αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον με τη μεγάλη άναρχη επέκταση του πυκνού πολεοδομικού ιστού και τις ολοένα αυξανόμενες έντονες ανθρώπινες δραστηριότητες, δημιουργούν μια πόλη εκτεθειμένη στις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.

Η κλιματική αλλαγή γίνεται κλιματική κρίση

Η κλιματική αλλαγή είναι προ των πυλών, είναι μία από τις σοβαρότερες απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα αυτό τον αιώνα και για το λόγο αυτό μιλάμε πιά για κλιματική κρίση. Τα παγκόσμια ρεκόρ θερμοκρασίας καταρρίπτονται σχεδόν κάθε χρόνο και οι προοπτικές για την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της γίνονται όλο και πιο δυσοίωνες. Στη δεκαετία του 2020 η ανθρωπότητα έχει εισέλθει στην εποχή της κλιματικής κρίσης καθώς η ατμόσφαιρα της Γης έχει θερμανθεί περισσότερο από 1 βαθμό Κελσίου, ενώ το 2023 θερμάνθηκε κατά σχεδόν 1,5 βαθμό. Το κλίμα μας αλλάζει επειδή η γη θερμαίνεται και γι’ αυτό ευθύνονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες που έχουν διπλασιάσει την ποσότητα καυσαερίων και άλλων αερίων στην ατμόσφαιρα που παγιδεύουν θερμότητα στην επιφάνεια και την κατώτερη ατμόσφαιρα του πλανήτη μας. 

Συνέπειες

Εξαιτίας της θέρμανσης της ατμόσφαιρας αυξάνεται η υγρασία, η βροχόπτωση και η συχνότητα των ισχυρών καταιγίδων σε πολλά μέρη, ενώ ταυτόχρονα επικρατεί ξηρασία σε άλλα μέρη. Τα πρωτοφανή ακραία καιρικά και κλιματικά φαινόμενα, τα κύματα καύσωνα, οι καταστροφικές και θανατηφόρες πλημμύρες από υπερχείλιση ποταμών και αλλά και οι ξαφνικές πλημμύρες που σαρώνουν τους δρόμους των πόλεων είναι μια πραγματικότητα. 

Τα διάφορα καυσαέρια και αέρια του θερμοκηπίου αλλάζουν επίσης τους ωκεανούς. Το διοξείδιο του άνθρακα αντιδρά με το νερό για να σχηματίσει ανθρακικό οξύ, έτσι οι ωκεανοί γίνονται πιο όξινοι. Η επιφάνεια του ωκεανού έχει θερμανθεί περίπου ένα βαθμό τα τελευταία 80 χρόνια. Η θέρμανση προκαλεί το λιώσιμο του χιονιού νωρίτερα την άνοιξη και οι ορεινοί παγετώνες υποχωρούν. Ακόμη και τα μεγάλα στρώματα πάγου στη Γροιλανδία και την Ανταρκτική συρρικνώνονται και το νερό από το λιώσιμο των πάγων φθάνει στους ωκεανούς. Έτσι η στάθμη της θάλασσα ανεβαίνει με αυξανόμενο ρυθμό που φθάνει περίπου 3 εκατοστά τη δεκαετία. Η υψηλότερη στάθμη των υδάτων διαβρώνει τις παραλίες, βυθίζει τις χαμηλές εκτάσεις και επιδεινώνει τις παράκτιες πλημμύρες. Θα υπάρξουν κι άλλες συνέπειες, θα επηρεασθεί η βιοποικιλότητα, η γεωργία ενώ θα αυξηθούν οι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία εξαιτίας μεταδοτικών ασθενειών. 

Επιδράσεις της κλιματικής κρίσης στη Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη προβλέπεται να είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στην κλιματική κρίση. Με πληθυσμό περίπου 1.000.000 κατοίκους, εκτείνεται γύρω από ένα παραλιακό μέτωπο περίπου 8 χιλιομέτρων στα βόρεια και ανατολικά του Θερμαϊκού κόλπου. Η πολύπλοκη τοπογραφία με έντονα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά δημιουργεί ένα ιδιαίτερο κλίμα στην περιοχή Θεσσαλονίκης με καιρικά φαινόμενα που συχνά διαφέρουν τόσο σε ένταση όσο και σε διάρκεια από τα φαινόμενα της ευρύτερης περιοχής. Η πιο πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή εκτείνεται σε μια ζώνη πλάτους 2 χλμ. κατά μήκος της ακτογραμμής ενώ η βιομηχανική περιοχή εκτείνεται στα βορειοδυτικά της πόλης σε απόσταση έως 10 χλμ. Οι εκπομπές από βιομηχανικές δραστηριότητες και τα οχήματα σε συνδυασμό με τις μετεωρολογικές συνθήκες προκαλούν συχνά αύξηση της ρύπανσης και το σχηματισμό νέφους φωτοχημικής αιθαλομίχλης. 

Η ποιότητα ζωής στη Θεσσαλονίκη ήδη επηρεάζεται από τις αλλαγές στα καιρικά φαινόμενα σε συνδυασμό με ανθρωπογενείς επιδράσεις, όπως αλλαγές χρήσεων γης, περιορισμός δασών και πρασίνου, συνεχούς επέκτασης οικοδομικής κάλυψης, τσιμεντοποίησης και ζωνών ασφάλτου, τεράστιο αριθμό αυτοκινήτων, κλπ. που έχουν αποτέλεσμα την αλλαγή του κλίματος αλλά και του μικροκλίματος των διαφόρων περιοχών.

Οι επιδράσεις και τα σημάδια της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη μια πραγματικότητα στη Θεσσαλονίκη. Τα σφοδρά και ακραία καιρικά φαινόμενα που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με τους ανθρωπογενείς παράγοντες δημιουργούν ακόμη μεγαλύτερες επιπτώσεις, καθώς περισσότεροι άνθρωποι, περιουσιακά στοιχεία και υποδομές είναι εκτεθειμένοι και ευάλωτοι στους καιρικούς κινδύνους. 

Προβλεπόμενες επιπτώσεις για τη Θεσσαλονίκη

Αν συνεχισθεί ο ίδιος ρυθμός θέρμανσης του πλανήτη και δεν υπάρξουν μέτρα αναχαίτισης, πρόληψης, ενίσχυσης της ανθεκτικότητας και προσαρμογής των υποδομών, για την περιοχή της Θεσσαλονίκης αναμένονται σημαντικές επιπτώσεις στους παρακάτω τομείς:

• Άνοδος της θερμοκρασίας – Συχνότεροι καύσωνες

Αναμένονται συχνότεροι καύσωνες τόσο σε διάρκεια όσο και με ακόμα υψηλότερες θερμοκρασίες. Η άνοδος της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας στη Θεσσαλονίκη έως το 2023 έχει ήδη ξεπεράσει τον 1 βαθμό Κελσίου συγκριτικά με τα έτη πριν το 2000, με πιθανή αύξηση από 2 έως 4 βαθμούς έως το 2050. Ο ετήσιος αριθμός καυτών ημερών (ημέρες με θερμοκρασία πάνω από 35 βαθμούς) προβλέπεται να αυξηθεί κατά 20 ημέρες στη Θεσσαλονίκη κατά μέσο όρο τα προσεχή χρόνια έως το 2050.  Αντίστοιχα, ο αριθμός των τροπικών νυχτών (νύχτες με θερμοκρασία πάνω από 20 βαθμούς Κελσίου) αναμένεται να αυξηθεί κατά 30 ημέρες.

• Ενίσχυση του φαινομένου της θερμικής νησίδας 

Ενίσχυση του φαινομένου της θερμικής νησίδας το καλοκαίρι με αποτέλεσμα τη θερμική καταπόνηση ιδιαίτερα στις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού (ηλικιωμένοι, παιδιά, κλπ.) καθώς αναμένεται τους καλοκαιρινούς μήνες αύξηση της μέσης θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς Κελσίου. Η διαφορά στις περιοχές πυκνής δόμησης της πόλης, συγκριτικά με την ύπαιθρο είναι της τάξης των 3-5 βαθμών Κελσίου που μπορεί να φθάσει και τους 10 βαθμούς. Η θερμοκρασία αυξάνεται επειδή η άσφαλτος και το πλακόστρωτο έδαφος απορροφά θερμότητα, τα κτίρια, τα αυτοκίνητα και τα στενά δρομάκια παγιδεύουν τη θερμότητα ενώ και οι ανθρώπινες δραστηριότητες προσθέτουν επιπλέον θερμότητα.

• Ξηρασία αλλά και σφοδρές βροχοπτώσεις με πλημμυρικά φαινόμενα

Με βάση τις κλιματικές προβλέψεις αναμένεται αύξηση των ημερών ανομβρίας κατά 15-20 ημέρες ετησίως κατά μέσο όρο. Ωστόσο το αντιφατικό είναι ότι αναμένεται ταυτόχρονα αύξηση των τριήμερων βροχοπτώσεων κατά 10% στη Θεσσαλονίκης γεγονός που συνεπάγεται αύξηση των πλημμυρικών φαινομένων.

• Άνοδος της στάθμης της θάλασσας

Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι αποτέλεσμα της τήξης των πάγων στις πολικές περιοχές αλλά και της διαστολής του νερού εξαιτίας της θέρμανσης. Εκτιμάται ότι θα προκαλέσει άνοδο τη στάθμη της θάλασσας κατά μήκος των ακτών του Θερμαϊκού από 20 έως 60 εκατοστά, ενώ οι πιο ακραίες προβλέψεις φτάνουν τα 1.5 και 2 μέτρα. Αυτές οι προβλέψεις αντιστοιχούν σε 2,2 έως 6,5 χιλιοστά το χρόνο ενώ οι πιο ακραίες προβλέψεις από 16 έως 22 χιλιοστά το χρόνο.

• Διάβρωση των ακτών 

Το φαινόμενο της συνεχούς διάβρωσης απειλεί και τις ακτές του Θερμαϊκού κόλπου εξαιτίας της αύξησης των ισχυρών παράκτιων καταιγίδων και παράκτιων πλημμυρών λόγω της αύξησης του κυματισμού, με αποτέλεσμα την καταστροφή υποδομών και τεχνικών έργων και υποβάθμιση των τουριστικών και αγροτικών περιοχών.

• Πενταπλασιάσθηκαν τα ακραία και ζημιογόνα καιρικά φαινόμενα

Αξιοσημείωτο είναι ότι την τελευταία 20ετία 2003-2022 πενταπλασιάσθηκαν τα έντονα και καταστρεπτικά καιρικά φαινόμενα στη Θεσσαλονίκη, φθάνοντας τα 5 ετησίως κατά μέσο όρο έναντι 1 της προηγούμενη 20ετίας1983-2002, υποδεικνύοντας επίδραση της κλιματικής αλλαγής.

 Ο μεγαλύτερος αριθμός καταστροφικών φαινομένων σημειώθηκε το έτος 2014 με 18 γεγονότα, ακολουθούμενο από το 2020 με 12 και ύστερα το 2016 με 8.

• Αύξηση του κινδύνου δασικών πυρκαγιών

Αύξηση του κινδύνου εκδήλωσης πυρκαγιών στην περιοχή Θεσσαλονίκης κατά 15 έως 50 ημέρες το χρόνο κατά τη διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου λόγω των συνδυαστικών παραγόντων που επιφέρει η κλιματική αλλαγή με την αύξηση της θερμοκρασίας, τη μείωση των βροχοπτώσεων και της υγρασίας και ενίσχυση της έντασης των ανέμων.

• Επίδραση στα παράκτια οικοσυστήματα

Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας αλλά και οι παράκτιες επιδράσεις προβλέπεται να διαταράξουν τα οικοσυστήματα και τους υγροβιότοπους κατά μήκος της παραλιακής ζώνης και τις παρακείμενες εκβολές ποταμών (Γαλλικός, Αξιός, Λουδίας, Αλιάκμονας).

• Μείωση των χιονοπτώσεων- Θερμότεροι και ξηρότεροι χειμώνες

Περιορίζονται οι βροχοπτώσεις τη χειμερινή περίοδο, ενώ περισσότερο ακόμα μειώνονται και οι χιονοπτώσεις λόγω της επικράτησης υψηλότερων θερμοκρασιών. Οι χιονοπτώσεις ήδη μειώθηκαν περίπου κατά 50%  ενώ πιθανόν εξαφανισθούν έως τα τέλη του τρέχοντος αιώνα, το 2100. Μειώνονται οι ψυχρές ημέρες και οι ημέρες παγετού καθώς η μέση θερμοκρασία κατά τους χειμερινούς μήνες αναμένεται να ανέβει κατά 1 βαθμό Κελσίου στην περιοχή Θεσσαλονίκης έως το 2050.

• Αύξηση της ενέργειας για ψύξη και μείωση για θέρμανση

Δεδομένου ότι η θερμοκρασία τους θερινούς μήνες προβλέπεται υψηλότερη, αναμένεται αντίστοιχη αύξηση των αναγκών για ψύξη κατά 20 ημέρες έως το 2050. Αντίστοιχα τη χειμερινή περίοδο αναμένεται μείωση των αναγκών για θέρμανση κατά 15 ημέρες. 

Οι Ευρωπαίοι πολίτες 8 στους 10 θεωρούν την κλιματική αλλαγή πολύ σοβαρό πρόβλημα και πιστεύουν ότι η ενίσχυση της ανθεκτικότητας και η προσαρμογή στις δυσμενείς επιπτώσεις της είναι επιβεβλημένη. Ωστόσο, ακόμα κι αν σήμερα εφαρμοστούν ισχυρές πολιτικές αναχαίτησης και μετριασμού, κάτι το οποίο ήδη γίνεται σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, το κλίμα θα εξακολουθήσει να αλλάζει και να συνεχίζονται οι δυσμενείς επιπτώσεις για μερικές δεκαετίες στο μέλλον.

Μέτρα πρόληψης και προστασίας

• Είναι επιβεβλημένη η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης που πρέπει να στοχεύουν στην πρόληψη και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας
• Έργα  προστασίας και σύγχρονες υποδομές προσαρμοσμένες στα νέα κλιματικά δεδομένα.
• Χρήση έξυπνων τεχνολογιών, σύγχρονους μετεωρολογικούς σταθμούς, ανιχνευτές κεραυνών, συστημάτων παρακολούθησης των καιρικών φαινομένων, Ραντάρ καιρού που να καλύπτον όλη τη χώρα,
• Εφαρμογή έγκαιρων προειδοποιήσεων για την έλευση επικίνδυνων καιρικών φαινομένων, ενημέρωση και εκπαίδευση των πολιτών.
• Αναβάθμιση των φορέων και των υπηρεσιών πολιτικής προστασίας για την πρόληψη και τον περιορισμό αλλά και τη διαχείριση και αποκατάσταση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής που εξελίσσεται σε κλιματική κρίση

*Ο Μιχάλης Σιούτας είναι Διδάκτορας Μετεωρολογίας ΑΠΘ Μέλος Δ.Σ. της Ελληνικής Μετεωρολογικής Εταιρίας (ΕΜΤΕ) Μέλος ομάδας αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας-Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΕΕ-ΤΚΜ) Πρώην Μετεωρολόγος ΕΛΓΑ-Κέντρο Μετεωρολογικών Εφαρμογών