Η Ροτόντα “απελευθερώνεται” μετά από 40 χρόνια

Εικόνες: Κύα Τζήμου

Η αίσθηση που νιώθεις καθώς εισέρχεσαι στο μνημείο, απαλλαγμένο πλέον από τις σκαλωσιές που έκρυβαν για χρόνια την απίστευτη ομορφιά του, είναι μοναδική. Σαν να πηγαίνεις πίσω στους αιώνες ενώ μια ευεργετική δροσιά σε τυλίγει. Ο περιβάλλων χώρος του είναι μια όαση μέσα στην καρδιά της πόλης και αιώνιες πέτρες σχηματίζουν παγκάκια όπου μπορείς να απολαύσεις την ησυχία μέσα στην πολύβουη πόλη.

Εδώ και ένα χρόνο με μιά νέα προσέγγιση έγιναν οι τελικές εργασίες συντήρησης στη στέγη και τα ψηφιδωτά, αποκαταστάθηκε το Ιερό, εγκαταστάθηκε φωτισμός και σήμανση, διαμορφώθηκε η νότια πλευρά του περιβόλου και των παλαιοχριστιανικών προσκτισμάτων. Το μνημείο ελεύθερο πλέον από τα πολυετή εργοταξιακά ικριώματα αποδίδεται οριστικά στο κοινό. Η αποπεράτωση των εργασιών συντήρησης, αναστήλωσης και ανάδειξης της Ροτόντας έγινε πρωταρχικός στόχος και απόλυτη προτεραιότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης από τη σύστασή της πριν έναν χρόνο, προκειμένου αυτό το μοναδικό και εμβληματικό μνημείο της πόλης, εγγεγραμμένο στον κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, να αποδοθεί μετά από 40 σχεδόν χρόνια στο κοινό. Ο στόχος αυτός εκπληρώθηκε με επιτυχία, έχοντας όμως στέρεη βάση τις άοκνες και πολυετείς προσπάθειες και το επιτυχημένο έργο της τέως 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και όλων των τότε συναδέλφων της Υπηρεσίας, που έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό από τους σεισμούς του 1978 και εξής.

Ως μνημείο ιδεολογίας χαρακτήρισε το Μνημείο ο προϊστάμενος της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Σταμάτης Χονδρογιάννης, που έχει θέσει ως άμεση προτεραιότητα την ανάδειξή του ως σύμβολο της πόλης, όπως του αρμόζει, ως το πιο σημαντικό και παλαιό μνημείο της πόλης, ανάλογο σε σημαντικότητα με το Πάνθεον της Ρώμης. Ανεγερθέν στο μεταίχμιο της μετάβασης από την ειδωλολατρεία στον χριστιανισμό, είναι το απόλυτο σύμβολο της τομής δύο κόσμων, σηματοδοτώντας ουσιαστικά το τέλος της ρωμαϊκής εποχής.

Στο γραφείο του κ. Χονδρογιάννη το μάτι σου πέφτει κατευθείαν σε μια μεγάλη ξερή ρίζα δένδρου πάνω στη βιβλιοθήκη. «Την αφαιρέσαμε από την σκεπή κατά τη διάρκεια των εργασιών, η βλάστηση από την εγκατάλειψη είχε φτάσει σε σημείο να μεγαλώσει δέντρο και να ριζώσει στη σκεπή ανάμεσα στους κατεστραμμένους πλίνθους», λέει ο ίδιος. Και συνεχίζει: «Είναι τραγικό το πώς αυτό το τεράστιας σημασίας μνημείο είχε τεθεί στο περιθώριο όλα αυτά τα 40 χρόνια, τη στιγμή που από μόνο του θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης τουριστών στην πόλη. Έχουμε σκοπό μετά την απόδοσή του στο κοινό να ξεκινήσουμε ένα μπαράζ διαφήμισης του μνημείου, ερχόμενοι σε επαφή με ταξιδιωτικούς πράκτορες και αεροπορικές εταιρείες, με σκοπό να συμπεριληφθεί στα περιοδικά των πτήσεών τους. Στο εγγύς μέλλον, επίσης, ένα οίκημα στον περίβολο θα μετατραπεί σε multimedia τόπο με όλες τις ψηφιακές δυνατότητες για να γνωρίσει ο κόσμος (τουρίστες και ντόπιοι) την ιστορία του κτίριου. Η πόλη πρέπει επιτέλους να αναδείξει τους θησαυρούς της κάνοντας την αρχή με την Ροτόντα. Η δημιουργία ενός δίκτυου μνημείων που θα περιλαμβάνει και τα υπόλοιπα μνημεία της Unesco επί της Εγνατίας πρέπει να τεθεί ως προτεραιότητα. Ο άξονας του συγκροτήματος του Γαλέριου που καταλήγει στη θάλασσα πρέπει να απελευθερωθεί και να αναδειχθεί ως ο πιο σημαντικός μνημειακός άξονας της πόλης. Προς αυτήν την κατεύθυνση έχουμε σκοπό να γκρεμίσουμε το τοιχίο του περιβόλου προς την Ναβαρίνου και να το αντικαταστήσουμε μόνο με κάγκελα ώστε η θέα από κει να είναι απρόσκοπτη μέχρι τη θάλασσα. Επίσης οι προσπάθειες συνεχίζονται ώστε να ελευθερωθεί η πλατεία από τους παράνομους μικροπωλητές».

Όσον αφορά το ωράριο του μνημείου και τη λειτουργία του ως ναό, ο κ. Χονδρογιάννης μας είπε: “Η Ροτόντα θα είναι ανοικτή όλο το χρόνο, 7 μέρες την εβδομάδα, με διευρυμένο ωράριο, 8:00-17:00 το χειμώνα και 8:00 – 19:00 το καλοκαίρι. Θα τελείται λειτουργία μια Κυριακή το μήνα και του Αγίου Γεωργίου και στον Επιτάφιο όπως είχε καθιερωθεί και θα προσθέσουμε και μια ακόμη λειτουργία την ημέρα των Αρχαγγέλων. Επίσης, έχουμε σκοπό να παραμένει ανοικτή η Ροτόντα ένα βράδυ την εβδομάδα, μάλλον την Πέμπτη, 7-10 μ.μ. και να οργανώνουμε ξεναγήσεις πέρα από τα καθιερωμένα για το κοινό, αλλά και βραδιές κλασικής μουσικής σε συνεργασία με το Κρατικό Ωδείο, την ΚΟΘ κ.ά.”. Συνεχίζει λέγοντάς μας ότι στο εγγύς μέλλον θα επιστρέψει και ο σταυρός στον τρούλο της Ροτόντας, ο οποίος είχε αφαιρεθεί το 1955. “Το μνημείο έχει μια παραπλανητική εικόνα με τον μιναρέ που μοιάζει με τζαμί. Πρέπει να αποστασιοποιηθεί ως εικόνα από τον μιναρέ. Μετρά 1.300 χρόνια ιστορίας, από τα οποία μόνο τα 300 ήταν τζαμί” .

Σίγουρα πάντως η επαναφορά του σταυρού προβλέπεται να προκαλέσει αντιδράσεις. Να θυμηθούμε ότι το 1995, όταν η Εκκλησία ζητούσε να μετατραπεί ξανά το μνημείο σε ναό,  διοργανώθηκε από την Ενωση Πολιτών συναυλία τζαζ μουσικής με τον γνωστό συνθέτη, Σάκη Παπαδημητρίου, με τον συμβολισμό της κίνησης να τίθεται προς την κατεύθυνση της απόδοσης του μνημείου στο κοινό πέρα από τη θρησκευτική του ταυτότητα. Τότε, έξαλλοι πιστοί και ρασοφόροι, εισέβαλαν στο μνημείο και αφού διέκοψαν τη συναυλία, έσπασαν το λευκό πιάνο. Τα μέλη της Ένωσης είχαν προσφύγει τότε στο Συμβούλιο της Επικρατείας και το 1999 εκδόθηκε απόφαση που χαρακτήριζε τη Ροτόντα ως μνημείο που ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και όχι στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.

Την Παρασκευή, 18 Δεκεμβρίου 2015, λοιπόν, και ώρα 20:00 το κοινό θα έχει την ευκαιρία, για πρώτη φορά, να βιώσει το επιβλητικό αυτό μνημείο, που σηματοδοτεί το μεταίχμιο ανάμεσα στον ειδωλολατρικό και τον χριστιανικό κόσμο, «απελευθερωμένο» από τις σκαλωσιές, και να θαυμάσει τα μοναδικής τέχνης και ομορφιάς ψηφιδωτά σε όλο τους το μεγαλείο. Η εμπειρία αυτή θα ενισχυθεί ακόμη περισσότερο από την εορταστική ατμόσφαιρα, που θα δημιουργήσουν οι φορείς που συμπράττουν αφιλοκερδώς για τη διοργάνωση της μουσικής εκδήλωσης, η οποία σχεδιάστηκε ειδικά για το συγκεκριμένο γεγονός, στο οποίο δίνεται έντονο χριστιανικό χρώμα. Το Σωματείο Ιεροψαλτών «Ιωάννης ο Δαμασκηνός», η Χορωδία «Γιάννης Μάντακας» του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, η Συμφωνική Ορχήστρα του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης, αλλά και η Ρωσική Ανδρική Χορωδία «Μπλαγκοζβόνιτσα», που έρχεται ειδικά από την Μόσχα με προσφορά του Γενικού Προξενείου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, θα παρουσιάσουν ένα πρόγραμμα στο πνεύμα των ημερών και της οικουμενικότητας της Χριστιανοσύνης, το οποίο περιλαμβάνει ύμνους των Χριστουγέννων, τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση.

Η Ροτόντα το 1979, πριν την έναρξη εργασιών συντήρησης.

Η ιστορία του μνημείου

To περίκεντρο θολοσκεπές κτήριο ιδρύθηκε στις αρχές του 4^ου μ.Χ. αιώνα. Η Ροτόντα (το αρχαιότερο μνημείο της πόλης μαζί με την Καμάρα) κτίστηκε στα χρόνια του Kαίσαρα Γαλερίου, γύρω στα 306 μ.Χ., ως ναός του Δία ή του Κάβειρου. Κατά άλλους αφιερώθηκε στη λατρεία του ανατολικού θεού Σεράπιδος ή κατ΄άλλους ως Μαυσωλείο του ιδίου ή του Μ. Κωνσταντίνου (306-337 – όπως αυτά που ίδρυσε για τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας στη Ρώμη και στη Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη). Η θέση του ήταν η περιοχή του «κάμπου», τόπου ασκήσεων της ρωμαϊκής φρουράς. Έχει ύψος 29,80μ, διάμετρο 24,50μ και πλάτος τοίχων 6.30μ. Το εμβληματικό μνημείο της Θεσσαλονίκης, που μπορεί αρχιτεκτονικά να συγκριθεί μόνο με το Πάνθεον στη Ρώμη, ανεγέρθηκε βορείως της Αψίδας του Γαλερίου, με την οποία συνδέθηκε με πομπική οδό. Λίγο μετά την ανέγερσή της και μέσα στα πρώτα χρόνια της υπερχιλιετούς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (330-1453) η Ροτόντα μετατράπηκε σε ναό της χριστιανικής λατρείας με την προσθήκη Ιερού Βήματος στα ανατολικά. Το εσωτερικό κοσμείται με μοναδικής τέχνης και ομορφιάς εντοίχια ψηφιδωτά πρωτοβυζαντινής εποχής (4^ος – 6^ος αι.). Κατά την τελευταία ανακαίνιση της Ροτόντας, το 1889, έγινε ζωγραφική συμπλήρωση των ψηφιδωτών από τον Ιταλό Rosi, μέρος της οποίας διασώζεται στο ανατολικό τμήμα του θόλου. Μετά τη λήξη της Εικονομαχίας (843), στην κόγχη του Ιερού Βήματος τοιχογραφείται η Ανάληψη του Χριστού.

Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους, σύμφωνα με βυζαντινά κείμενα, έγινε στη διάρκεια των παλαιοχριστιανικών χρόνων με απόφαση του αυτοκράτορα Θεοδόσιου ή κατ΄άλλους του Ιουστινιανού. Ο Paul Lucas, περιηγητής, φαίνεται να είναι ο πρώτος που την ονομάζει Ροτόντα από Ναό των Ασωμάτων (μετά των Αγγέλων), την Eski mitropoli (Παλιά Μητρόπολη) της Τουρκοκρατίας, όπως ήταν μέχρι τότε γνωστή, στο βιβλίο των ταξιδιωτικών του εντυπώσεων του 1714. Οι Θεσσαλονικείς τον ονόμαζαν Ναό του Αγίου Γεωργίου από ένα εκκλησάκι που είχε ανεγερθεί δίπλα στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Στο εκκλησάκι αυτό λειτουργούσαν οι Καμαριώτες (ενορία της Καμάρας).

Υπήρξε μητρόπολη της Θεσσαλονίκης από το 1524 έως το 1591, μετά την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος. Ο ναός αναφέρεται σε κείμενα της εποχής με την ονομασία του Αγίου Αγγέλου, ενώ κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατάκτησης (1430-1912) παρέμεινε γνωστός ως Παλαιά Μητρόπολη. Το 1591 είναι το έτος μετατροπής του απο τους οθωμανούς κατακτητές και τον Σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη σε τζαμί, χρήση που διατήρησε έως την απελευθέρωση της πόλης το 1912 (εντός του περιβόλου, στην ανατολική πλευρά βρίσκεται και ο τάφος του σεΐχη). Τότε γίνεται καθαγιασμός και αφιέρωση του ναού στον Άγιο Γεώργιο από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο. Η από τότε αφιέρωσή του στον Άγιο Γεώργιο οφείλεται στη γειτονική μικρή ομώνυμη εκκλησία. Το 1917 ακολούθησαν εργασίες για την μετατροπή του ναού σε «Μακεδονικό Μουσείο», που τελικά δεν υλοποιήθηκε.

Εικόνα του Περικλή Παπαχατζηδάκη, 1953

Τη Ροτόντα κοσμούσε από το 1912 μέχρι το 1955 σταυρός στον τρούλο, ο οποίος εκείνη τη χρονιά αφαιρέθηκε σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί ως ρωμαϊκό μνημείο. Τότε περίπου απαγορεύεται και η τέλεση λειτουργίας εκεί.

Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις που έγιναν στο μνημείο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο επιβάρυναν τη στατική του επάρκεια. Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με δύο αντηρίδες και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως. Μεγάλες ζημιές υπέστη το μνημείο και στην μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Ο μιναρές της Ροτόντας είναι ο μόνος που διασώθηκε στην πόλη, αφού οι δεκάδες άλλοι κατεδαφίστηκαν στη δεκαετία του ’20. Οι σεισμοί που έπληξαν την πόλη της Θεσσαλονίκης το 1978 προξένησαν σοβαρές βλάβες στο μνημείο. Οι αναστηλωτικές εργασίες απαίτησαν μεγάλες επεμβάσεις στο κτίριο και τον διάκοσμό του και δεν έχουν ολοκληρωθεί πλήρως.

Ανασκαφικές έρευνες και εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης έγιναν τα έτη 1918-20, 1927-8, 1953, 1973-75. Μετά τους σεισμούς του 1978 και έως το 1991 έγιναν σημαντικές αναστηλωτικές εργασίες και κατά περιόδους έως το 2008 ολοκληρώθηκε η συντήρηση των ψηφιδωτών.

Ο ναός λειτούργησε τότε μετά από πολλές και πολυετείς διαμαρτυρίες, καθώς στη Ροτόντα είχε απαγορευτεί η λειτουργία. Τότε έγινε η συμφωνία και από τότε λειτουργούσε μια Κυριακή κάθε μήνα και την ημέρα της πανήγυρης: Αγ.Γεωργίου και στον Επιτάφιο.

Πηγή για την ιστορία του μνημείου, το βιβλίο: “Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης – Αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση” του Ν.Κ. Μουτσόπουλου, εκδ. Κυριακίδη, 2013

Η Ροτόντα το 2014, εικόνα: Γιάννης Σιμητόπουλος