Σχεδιάζοντας μαζί την πλατεία Σκρα. Μια διαδικασία συμμετοχής που γεννά όνειρα

Λέξεις: Ευαγγελία Αθανασίου

Η συμμετοχή ως αυτονόητη προϋπόθεση του σχεδιασμού.

Η πόλη αλλάζει συνεχώς μέσα από σχεδιασμούς και διαδικασίες που αφήνουν τους κατοίκους της απ’ έξω. Στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, τις περισσότερες φορές δεν υπάρχει ούτε καν επαρκής ενημέρωση για τις επερχόμενες αλλαγές. Οι κάτοικοι έχουν πρόσβαση μόνο σε εξωραϊσμένες φωτορεαλιστικές απεικονίσεις των έργων που προγραμματίζονται, χωρίς άλλη πληροφορία σχετικά με τον σχεδιασμό και την εξέλιξή του.

Η συμμετοχή των κατοίκων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την πόλη και τη γειτονιά αποτελεί ζητούμενο του σχεδιασμού, σε όλες τις κλίμακες του χώρου από την περιφέρεια μέχρι την κατοικία, εδώ και πολλές δεκαετίες.  Οι κάτοικοι γνωρίζουν τη πόλη και τη γειτονιά τους καλύτερα από οποιονδήποτε ειδικό. Είναι οι καθημερινοί χρήστες των δρόμων, των πάρκων και των πλατειών και βιώνουν καθημερινά τα προβλήματα, γνωρίζουν τις ελλείψεις και τις ποιότητές τους.  Οποιαδήποτε παρέμβαση στον χώρο επηρεάζει την καθημερινότητά των κατοίκων και άρα είναι αυτοί που υφίστανται τα θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα οποιουδήποτε σχεδιασμού.  Για τον ίδιο λόγο, οι κάτοικοι είναι εκείνοι που μπορούν και δικαιούνται να εκφράσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους σχετικά  με το μέλλον της πόλης και του δημόσιου χώρου.

Ίσως σημαντικότερο απ’ όλα, η συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων φέρνει τους κατοίκους πιο κοντά σ’ αυτό που ο γάλλος στοχαστής Henri Lefebvre (1968) ονόμασε το «δικαίωμα στην πόλη». Ένα δικαίωμα που εκτείνεται πέρα από την ελεύθερη πρόσβαση στον δημόσιο χώρο, για να ενσωματώσει το δικαίωμα του κάθε κατοίκου να αλλάξει την πόλη και να συμβάλει στην διαδικασία παραγωγής του χώρου.  Η συμμετοχή στον σχεδιασμό σημαίνει εκδημοκρατισμό του τρόπου που φτιάχνεται και ξαναφτιάχνεται η πόλη και έχει στόχο να ακουστούν όλες οι φωνές, και κυρίως αυτές των πιο ευάλωτων και αποκλεισμένων, αυτών που συνήθως δεν ακούγονται.

Η συμμετοχή των κατοίκων έχει ενσωματωθεί ως κατεύθυνση για τις πόλεις σε έγγραφα διεθνών οργανισμών, όπως ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και η Ευρωπαϊκή Ένωση.  Ήδη από το 1998 Σύμβαση του Aarhus της Οικονομικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Ευρώπη (United Nations Economic Commission for Europe – UNECE) αναγνωρίζει τη «συμμετοχή του κοινού» ως μία από τις τρεις διαστάσεις του δικαιώματος να ζει κανείς σε ένα υγιές περιβάλλον – οι άλλες δύο είναι η πρόσβαση στην πληροφορία και τη δικαιοσύνη. Η Σύμβαση αυτή έχει υπογραφεί από τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υλοποιείται μέσα από δύο σχετικές Οδηγίες του 2003.   Πιο πρόσφατα, το 2016,  η Νέα Αστική Ατζέντα  του ΟΗΕ υποστηρίζει ότι οι πόλεις «πρέπει να είναι συμμετοχικές».

Στην Ελλάδα, η έννοια της συμμετοχής δεν είναι άγνωστη, καθώς ήδη από την δεκαετία του 1980 εισήχθει στο θεσμικό πλαίσιο του πολεοδομικού σχεδιασμού μέσα από την έννοια της «πολεοδομικής επιτροπής γειτονιάς» (Νόμος 1337/1983), που θα παρακολουθούσε τον σχεδιασμό και μπορούσε να εκφέρει γνώμη και να κάνει προτάσεις. Στη πραγματικότητα, αυτό δε λειτούργησε ποτέ, ενώ άλλες σύγχρονες θεσμικές προδιαγραφές συμμετοχής περιορίζονται σε διαβουλεύσεις με μικρή ανταπόκριση από τους πολίτες, ανοικτές για μικρό χρονικό διάστημα και επάνω σε ήδη ολοκληρωμένα σχέδια.

Στη Θεσσαλονίκη, έχουν γίνει τα τελευταία 10 χρόνια λίγες προσπάθειες για συμμετοχικό σχεδιασμό του δημόσιου χώρου, όπως, για παράδειγμα, το εργαστήριο «Μια αυλή για τη γειτονιά», που συνδιοργανώθηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ (2015) και αφορούσε στην επανάχρηση των παλαιών στάβλων στη περιοχή Παπάφη, τα εργαστήρια για τον επανασχεδιασμό του Πάρκου Κρήτης (2017) που διοργανώθηκαν από την Αντιδημαρχία Ανθεκτικότητας του Δήμου Θεσσαλονίκης,  και πιο πρόσφατα, το εργαστήριο για την επανάχρηση των εγκαταστάσεων του Ντεπώ (2022) που συνδιοργανώθηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και την περιβαλλοντική οργάνωση Mamagea.

Οι δράσεις αυτές, όπως και αυτής που παρουσιάζεται παρακάτω, είναι σίγουρα ευοίωνες και αποδεικνύουν την ανάγκη για ένα ουσιαστικό άνοιγμα των διαδικασιών παραγωγής του αστικού χώρου. Παραμένουν όμως εξαιρέσεις, συχνά στο πλαίσιο συγκεκριμένων χρηματοδοτήσεων ή προγραμμάτων και, το κυριότερο, χωρίς συνέχεια, γεγονός που μπορεί να μειώσει την αξιοπιστία τέτοιων διαδικασιών και τελικά την θέληση των κατοίκων να συμμετέχουν.   Στόχος του σύγχρονου αστικού σχεδιασμού είναι ο δημόσιος χώρος να είναι ζωντανός, προσβάσιμος, περιβαλλοντικά φιλικός και προσαρμοσμένος στις νέες κλιματικές συνθήκες.  Ένα σημαντικό βήμα για την επίτευξή του είναι ο σχεδιασμός μιας ανοικτής διαδικασίας, που θα εξασφαλίζει τη συμμετοχή των κατοίκων, ως αυτονόητη και θεσμοθετημένη προϋπόθεση, και όχι ως εξαίρεση.

«Ξανασχεδιάζουμε μαζί την πλατεία Σκρα»

Τον περασμένο Δεκέμβριο (2023), ο Δήμος Καλαμαριάς σε συνεργασία με το εργαστήριο αστικού σχεδιασμού του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ξεκίνησε μια διαδικασία συμμετοχής για την ανάπλαση της πλατείας Σκρα.  Η Αντιδημαρχία Τεχνικών Υπηρεσιών και η Διεύθυνση Τεχνικώ Υπηρεσιών του Δήμου είχαν εντάξει την ανάπλαση της πλατείας Σκρα στο προγραμματισμό των έργων του δήμου.  Δεν είχε όμως ξεκινήσει ο σχεδιασμός.

Το εργαστήριο «Δημόσιος χώρος και συμμετοχικός σχεδιασμός» είναι εργαστήριο αστικού σχεδιασμού επιλογής για φοιτητές/τριες που βρίσκονται στον τελευταίο έτος των σπουδών τους. Εμβαθύνει στον ρόλο και τη χρήση του δημόσιου χώρου στη καθημερινότητα της πόλης με στόχο τον συμπεριληπτικό σχεδιασμό, την περιβαλλοντική βιωσιμότητα και την δημοκρατική διαχείριση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, οι φοιτήτες/τριες εξασκούνται αρχικά σε μεθόδους έρευνας πεδίου για τον δημόσιο χώρο και, στη συνέχεια, εισάγονται στις θεωρητικές προσεγγίσεις και τις μεθοδολογίες του συμμετοχικού σχεδιασμού.  Στόχος του εργαστηρίου είναι η βιωματική εμπλοκή σε μια πραγματική διαδικασία συμμετοχής, η οποία σχεδιάζεται, προετοιμάζεται και υλοποιείται από τους φοιτητές και τις φοιτήτριες.  Στη συνέχεια, οι φοιτητικές ομάδες, επεξεργάζονται στρατηγικές επανασχεδιασμού και αναζωογόνησης του δημόσιου χώρου.

Η συνάντηση του εργαστηρίου με τον Δήμο Καλαμαριάς ήταν παραγωγική, αυθεντικά διερευνητική και αμφίδρομα εκπαιδευτική και έδωσε τη δυνατότητα να σχεδιαστεί από κοινού μια διαδικασία επανασχεδιασμού της πλατείας, που δεν θα εξαντληθεί σε ένα εργαστήριο.

Αρχικά, δημιουργήθηκε από φοιτητική ομάδα ερωτηματολόγιο που κυκλοφόρησε διαδικτυακά, στα κοινωνικά μέσα. Το ερωτηματολόγιο ήταν ανοικτό για 2 εβδομάδες και συμπληρώθηκε από περίπου 130 άτομα.

Στη συνέχεια, το εργαστήριο «Δημόσιος χώρος και συμμετοχικός σχεδιασμός» μαζί με την Διευθύντρια των Τεχνικών Υπηρεσιών και την Αντιδήμαρχο Τεχνικών Υπηρεσιών οργάνωσε το 1^ο εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού,  σε χώρο του Δήμου που βρίσκεται στην πλατεία. Συμμετείχαν 50 περίπου κάτοικοι της περιοχής, ενώ συνέβαλαν με την παρουσία τους ο δήμαρχος, αντιδήμαρχοι και αρχιτέκτονισσες της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών. Οι κάτοικοι οργανώθηκαν σε τραπέζια, συζήτησαν πάνω από το σχέδιο της πλατείας, σημείωσαν τα προβλήματα, τις ελλείψεις και τις ποιότητες, πρότειναν ιδέες για τη κυκλοφορία, το πράσινο, τον εξοπλισμό, τις δράσεις που μπορούν να ζωντανέψουν την πλατεία. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες συμμετείχαν στη διαδικασία οργάνωσης και στην υλοποίησή του εργαστηρίου.  Συνεργάστηκαν, σχεδίασαν,  οργάνωσαν την συζήτηση την ημέρα του εργαστηρίου, παρουσίασαν τα αποτελέσματα σε όλους/ες αμέσως μετά.

Πίσω στην αίθουσα της Πολυτεχνικής σχολής ΑΠΘ, συζητήσαμε όσα είδαμε κι ακούσαμε την ημέρα του εργαστηρίου, μελετήσαμε μαζί τα αποτελέσματα, αναγνωρίσαμε προβλήματα, ιδέες και επιθυμίες που κυριάρχησαν κι άλλες που ακούστηκαν μία μόνο φορά, διαφορετικές ιδέες για το ίδιο θέμα, περιοχές της πλατείας που όλοι/ες θεωρούν προβληματικές, περιοχές που προκαλούν διαφωνίες και συγκρούσεις, αλλά και περιοχές με μνήμες και ποιότητες που οι κάτοικοι δε θέλουν να χαθούν.

Οι αρχιτέκτονες /ισσες του Δήμου θα προχωρήσουν στη μελέτη της πλατείας λαμβάνοντας υπόψιν τα αποτελέσματα του εργαστηρίου και του ερωτηματολογίου, όπως τα επεξεργάστηκαν οι φοιτητές/τριες.  Θα καλέσουν στη συνέχεια τους κατοίκους να συμμετάσχουν σε ένα δεύτερο εργαστήριο συμμετοχής, όπου τα σχέδια της πλατείας θα τεθούν υπό συζήτηση.

Η διαδικασία συμμετοχής είναι πειραματική και ερευνητική και, όσο κι αν υπάρχουν μεθοδολογίες, δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια τεχνική που εφαρμόζεται από τους ειδικούς.  Καθώς ο δημόσιος χώρος δεν είναι στατικός αλλά παράγεται και αναπαράγεται συνεχώς, σε αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους που τον βιώνουν καθημερινά, είναι δύσκολο να προδικάσουμε την επιτυχία του σχεδιασμού που θα προκύψει.  Μπορούμε όμως να αναγνωρίσουμε μερικά θετικά στοιχεία στη διαδικασία επανασχεδιασμού της πλατείας Σκρα:  η συμμετοχή των κατοίκων ξεκίνησε πριν υπάρξει οποιοσδήποτε σχεδιασμός και υπάρχει δέσμευση από μέρους όλων ότι θα έχει συνέχεια, η διαδικασία είναι ανοικτή προς όλους και όλες χωρίς αποκλεισμούς, είναι αποτέλεσμα συνεργασίας του δήμου με το πανεπιστήμιο, συμμετείχαν ενεργά τόσο η πολιτική ηγεσία (δήμαρχος & αντιδήμαρχοι) όσο και ειδικοί της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών (διευθύντρια, αρχιτεκτόνισσες).

Ευχαριστώ ιδιαίτερα, την κ. Εύη Δέννη, διευθύντρια Τεχνικών Υπηρεσιών και την κ. Ναταλία Παντελίδου, Αντιδήμαρχο Τεχνικών Υπηρεσιών για την ουσιαστική συνεργασία καθώς και τους φοιτητές/τριες του εργαστηρίου «Δημόσιος Χώρος και Συμμετοχικός Σχεδιασμός» του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ για τον ενθουσιασμό και το πνεύμα συνεργασίας. Οι φωτογραφίες από το εργαστήριο της 3/12/2023, είναι των φοιτητριων Erasmus, Meidina Prakusuma και Johanna Syre.

*Η Ευαγγελία Αθανασίου, είναι καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ