Σπάνια φωτογραφικά ντοκουμέντα και ιστορικό αρχειακό υλικό ρίχνoυν φως σε μια «σκοτεινή» εποχή της Θεσσαλονίκης

Επισκεφτήκαμε την έκθεση «Εικόνες κατοχής και απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης» που διοργανώνει η ΕΔΙΑ Μακεδονίας και φιλοξενείται στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης

Ραφαήλ Γκαϊδατζής

12 Νοεμβρίου 2025, 4:00 μμ

Ραφαήλ Γκαϊδατζής

12 Νοεμβρίου 2025, 4:00 μμ

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έκθεση ντοκουμέντων της περιόδου της γερμανικής κατοχής και της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί λειτουργεί έως και τις 18 Νοεμβρίου στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης (Αγγελάκη 13).

Η έκθεση με τίτλο «Εικόνες κατοχής και απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης» φέρει τη σφραγίδα της Εταιρίας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων Μακεδονίας 1940-1974 (ΕΔΙΑ).

Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να μάθουν άγνωστες πτυχές για μια μεγάλης ιστορικής σημασίας περιόδου για την πόλη, η οποία όμως δεν τυγχάνει μέχρι και σήμερα την προβολή ή την αναγνώριση που αξίζει.

Οι ιστορίες αυτές «ζωντανεύουν» άγνωστες στο ευρύ κοινό φωτογραφίες της Κατοχής της Θεσσαλονίκης, που είχαν ληφθεί από Γερμανούς στρατιώτες, σπάνια ιστορικά αρχεία της εποχής, καθώς και φωτογραφικό υλικό για την ιστορική απελευθέρωση της πόλης στις 30 Οκτωβρίου 1944, ύστερα από την είσοδο των ανταρτών στη Θεσσαλονίκη, όπως επίσης και δημοσιεύματα του τότε τοπικού τύπου.

Η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη που από το 1912 και μέχρι το 1940 ζει σε μια φάση μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 30′ οι ταξικές και κοινωνικές αντιθέσεις καμουφλάρονται μέσα στον πατερναλισμό και την σκληρότητα της μεταξικής δικτατορίας.

Ο πόλεμος με την Ιταλία λειτουργεί ενοποιητικά για τη Θεσσαλονίκη. Η πόλη, όπως και όλο το έθνος, σύσσωμο και με ενθουσιασμό συμμετέχει στη μάχη δίνοντας ένα ηχηρό μήνυμα προάσπισης όχι απλώς του τόπου του, αλλά και όσων είχαν δημιουργήσει.

Η γερμανική κατοχή κατέστρεψε τον κοινωνικό ιστό της πόλης και δημιούργησε ακόμη βαθύτερα ρήγματα.

Το μεγαλύτερο ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού χάνεται.

Η παθητική ή συνένοχη στάση πολιτών στον εκτοπισμό των Εβραίων οδήγησε σε μια μακροχρόνια λήθη του τραγικού αυτού γεγονότος.

Στην πόλη κυριαρχεί η σιωπή για την Αντίσταση, τους δωσίλογους, την πολιτική και στρατιωτική συνεργασία με τον κατακτητή.

Η έκθεση της ΕΔΙΑ μιλάει γι’ αυτές τις σιωπές, τη στέρηση, το φόβο, το θάνατο, την προσφυγιά, το δωσιλογισμό, τη σημασία του αντιστασιακού κινήματος και φυσικά τις προσδοκίες για την απελευθέρωση.

«Αναδεικνύεται ένα κομμάτι της Θεσσαλονίκης για το οποίο πρέπει να είμαστε περήφανοι»

Η parallaxi συνομίλησε με την κα. Καβάλα Μαρία, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, γραμματέα και μέλος της Εταιρίας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων, η οποία αναφέρθηκε σε λεπτομέρειες γύρω από την έκθεση, αλλά και τη σημασία των ντοκουμέντων που παρουσιάζονται.

«Πρόκειται για μια έκθεση που καλύπτει το σύνολο της κατοχικής περιόδου της Θεσσαλονίκης από το 1941 έως το 1944 δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην απελευθέρωση της πόλης με την είσοδο του ΕΛ.ΑΣ και του αντιστασιακού στρατού.

Μεγάλο μέρος της έκθεσης συγκροτήθηκε από το 2016 όταν στην Αθήνα είχε φιλοξενηθεί μια μεγάλη έκθεση για την απελευθέρωση τόσο της Αθήνας, όσο και της Θεσσαλονίκης υπό την αιγίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας, αλλά και του ιδρύματος της Βουλής.

Σήμερα εκτίθεται το μέρος εκείνης της έκθεσης, μαζί με άλλο υλικό που έχει προστεθεί από την ΕΔΙΑ Μακεδονίας.

Στη συλλογή των φωτογραφιών και του αρχειακού υλικού έχουν συμβάλλει όλοι οι αρχειακοί φορείς της Θεσσαλονίκης, με την προσφορά τους να είναι απλόχερη από το 2016.

Πολλές από εκείνες τις φωτογραφίες τις παρουσιάζει σήμερα η ΕΔΙΑ σε μεγάλη κλίμακα.

Η Θεσσαλονίκη αντιμετώπισε μια δύσκολη περίοδο στη γερμανική κατοχή, με μια δοσιλογική κυβέρνηση, με φυλακίσεις, εκτελέσεις, καταστροφές, πείνα και φυσικά τον αφανισμό των Εβραίων.

Η αντίσταση της εποχής μετατρέπεται σε ένα παλλαϊκό κύμα λόγω των τεράστιων ζητημάτων που υπήρχαν στην καθημερινότητα και της έντονης επιθυμίας απελευθέρωσης από τη γερμανική κατοχή.

Ο εφεδρικός ΕΛ.ΑΣ και η ΕΑΜ περικυκλώνουν την πόλη και συνεισφέρουν στο να σώσουν κρίσιμες υποδομές για τη Θεσσαλονίκη, όπως η ηλεκτροδότηση και η υδροδότηση. Άλλωστε οι Γερμανοί κατακτητές μετά την αποχώρηση τους από κάθε πόλη κατέστρεφαν τα πάντα.

Όλα αυτά την ώρα που έδιναν μάχες σώμα με σώμα με τους Γερμανούς και ένοπλα σώματα των συνεργατών των Γερμανών.

Μάχες υπήρχαν με τα γερμανικά ναζισιστικά στρατεύματα και έξω από την πόλη κατά την αποχώρηση τους προς τα σύνορα.

Είναι μια έκθεση που είχαμε επαναλάβει το 2020-2021, αλλά πάντα προσθέτουμε νέα πράγματα.

Μας φιλοξενεί με πολύ καλή διάθεση πάντα το Κέντρο Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Είναι μια εκδήλωση που κινεί το ενδιαφέρον του κόσμου της Θεσσαλονίκης, κάθε ηλικίας. Μαθητές και μαθήτριες από σχολεία, φοιτητές, απλός κόσμος την επισκέπτεται καθημερινά.

Είναι μια προσπάθεια να αναδειχτεί ένα κομμάτι της ιστορίας της Θεσσαλονίκης για το οποίο πρέπει να είμαστε περήφανοι για την πόλη που αντιστάθηκε και ονειρευόταν ένα καλύτερο αύριο».

Ξετυλίγοντας το κουβάρι…

Ξεκινώντας τη περιήγηση μας από τη δεξιά πλευρά της έκθεσης, το μάτι μας πέφτει στο πανηγυρικό πρωτοσέλιδο της έκδοσης της εφημερίδας «ΕΦΟΔΟΣ», όργανο του συμβουλίου πόλης της ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης.

«ΖΗΤΩ! ΤΑ ΛΕΥΤΕΡΑ ΝΙΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΑΣ»

«ΜΕΣΑ ΣΕ ΑΚΡΗΤΟ ΚΑΙ ΑΝΕΚΦΡΑΣΤΟ ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟ ΤΑ ΝΕΙΑΤΑ ΚΙ Ο ΛΑΟΣ ΥΠΟΔΕΧΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΑ ΜΑΣ ΠΟΥ ΧΑΡΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΑΣ»

«Η ΝΕΟΛΑΙΑ ΜΑΣ ΜΕ ΔΑΥΛΟΥΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ ΠΑΡΕΛΑΥΝΕΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ»

Ακολουθούν σπάνια φωτογραφικά ντοκουμέντα από την παρέλαση λευτεριάς στη Λεωφόρο Νίκης, από πορεία προς την Τσιμισκή με τα όπλα της αντίστασης καθώς από τα μνημόσυνα που τελούνταν.

Στη συνέχεια ξετυλίγεται το κουβάρι της πορείας της Θεσσαλονίκης προς την απελευθέρωση.

Φωτογραφικό υλικό αποτυπώνει τις τεράστιες ζημιές τις οποίες προκάλεσαν οι Γερμανοί λίγο πριν την αποχώρησή τους από την πόλη.

Υποδομές και εγκαταστάσεις παραδίδονται στις φλόγες, όπως το αεροδρόμιο Σέδες.

Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στην παρουσίαση ιστορικών ντοκουμέντων γύρω από τη δραστηριοποίηση της Αντίστασης στην πόλη.

Το Ε.Α.Μ και οι οργανώσεις του μέσα από τις δράσεις του αναδείχθηκαν σε παλλαϊκές οργανώσεις στις συνοικίες της Τούμπας, της Καλαμαριάς, της Αγίας Τριάδας, του Χαριλάου, της Αγίας Παρασκευής, αλλά και στις δυτικές συνοικίες όπου κατοικούσαν μικρασιάτες πρόσφυγες και εργάτες.

Θεσσαλονίκη: Μαρτυρική πόλη

Χιλιάδες Χριστιανοί και Εβραίοι της Θεσσαλονίκης χάνουν τη ζωή τους στα χρόνια της Κατοχής.

50.000 Εβραίοι στην πόλη αφανίζονται στο πλαίσιο του πανευρωπαϊκού ναζιστικού σχεδίου της «τελικής λύσης».

Κανείς δεν ξεχνά το «Μαύρο Σάββατο» στην πλατεία Ελευθερίας τον Ιούλιο του 1942 όπου οι άρρενες Εβραίοι 18-45 ετών που είχαν κληθεί να απογραφούν για καταναγκαστική εργασία υποβλήθηκαν σε εξευτελιστικά βασανιστήρια.

Οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν ανάμεσα στις 15 Μαρτίου 1943 και τις αρχές Ιουνίου 1943 με την τελευταία αποστολή να αναχωρεί στις αρχές Αυγούστου με κύριο προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Άουσβιτς και δυστυχώς το θάνατο.

Μόλις 2.000 Εβραίοι επέζησαν και επέστρεψαν σε μια Θεσσαλονίκη που δεν έμοιαζε καθόλου με αυτήν που άφησαν.

Οι περιουσίες που άφησαν πίσω μοιράστηκαν από την ελληνική δωσιλογική πολιτεία, μέσω της Υπηρεσίας Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσίων, σε χριστιανούς Έλληνες πρόσφυγες από τη βουλγαροκρατούμενη ζώνη, σε μια προσπάθεια για να βελτιώσει τη δημόσια εικόνα της ασκώντας «κοινωνική πολιτική».

Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία από τα 11.000 διαμερίσματα και τα 2.300 καταστήματα μόλις 300 κατοικίες και άλλα 300 καταστήματα επιστράφηκαν στους ιδιοκτήτες τους ή σε κληρονόμους τους.

Οι Γερμανοί σε μια Θεσσαλονίκη που πάλευε να επιβιώσει

Η Θεσσαλονίκη, λόγω και της γεωγραφική της θέσης, καταλαμβάνεται σχεδόν άμεσα και μόλις τρεις ημέρες μετά την έναρξης της επίθεσης κατά της Ελλάδας.

Η πόλη παραδίδεται στους Γερμανούς στην οδό Μοναστηρίου παρουσία του μητροπολίτη Γενναδίου, του δήμαρχου Μερκουρίου, του στρατιωτικού διοικητή Ν. Ραγκάβη, του υπασπιστή στρατιωτικής διοίκησεως Παπακωνσταντίνου, του αστυνομικού διευθυντή Παπαργύρη και του καθηγητή πανεπιστήμιου Βιζουκίδη.

Ο δήμαρχος δήλωνε ότι παραδίδει την πόλη προς τον Γερμανό στρατηγό ύστερα από τις στρατιωτικές εξελίξεις «με τη βαθειά πεποίθησιν ότι η εν γένει ασφάλεια και η ησυχία αυτής θα είναι ηγγυημένοι και ο βίος των πολιτών ομαλός και άνετος».

Λίγο διάστημα μετά 30.000-70.000 πρόσφυγες από Αν. Μακεδονία και Θράκη, θύματα της βουλγαρικής κατοχής, κατέληξαν στη Θεσσαλονίκη.

Η κατεχόμενη Θεσσαλονίκη χαρακτηρίζεται από αταξία στα ωράρια καταστημάτων, αναρχία στα σχολεία, ανακοινώσεις εκτελέσεων δίπλα στις απαγορεύσεις για τα σκυλιά και στις διατάξεις ρύθμισης της καθημερινής ζωής, από ελλείψεις αγαθών και μαύρη αγορά.

Το 1942 στο δήμο Θεσσαλονίκης με πληθυσμό 226.000 κατοίκους τα θύματα από πείνα αγγίζουν περίπου τους 2.000 ανθρώπους, από ελονοσία και φυματίωση τους 1.500, ενώ οι εκτελέσεις, τα καταναγκαστικά έργα και οι δύσκολες συνθήκες ευθύνονταν για τους υπόλοιπους νεκρούς.

Οι κάτοικοι της πόλης δίνουν έναν σκληρό αγώνα επιβίωσης.

Η Αντίσταση ξεκίνησε πολύ νωρίς στη Θεσσαλονίκη, ωστόσο άμεσα έκαναν την εμφάνισή τους και οι γερμανόφιλοι καιροσκόποι οι οποίοι σε στενή συνεργασία με τους κατακτητές συγκρότησαν ένοπλες ομάδες δίωξης Εβραίων και κομμουνιστών.