Τα στοιχεία ενός χαμένου κόσμου: Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων

Η Θεσσαλονίκη υπήρξε μια εξαιρετικά σημαντική πόλη για την εβραϊκή κουλτούρα, αλλά και η μοναδική πόλη στην Ευρώπη που οι Εβραίοι ήταν η πλειοψηφία. Καθώς μέχρι και το 1912 βρισκόταν υπό Οθωμανική κατοχή, οι Οθωμανοί επέτρεπαν στους εβραίους φυγάδες της Ισπανίας, λόγω της Ιεράς εξέτασης, να μένουν στη Θεσσαλονίκη για χιλιάδες χρόνια.

Το 1917, πέντε χρόνια μετά την ανάκτηση της πόλης από τους Έλληνες ξέσπασε η καταστροφική πυρκαγιά που άφησε 70.000 ανθρώπους άστεγους, συμπεριλαμβανομένων και πολλών Εβραίων.

Πολλές Συναγωγές καταστράφηκαν όπως και η Talmud Torah. Το τελικό χτύπημα στο κέντρο αυτό του εβραικού πολιτισμού στην Ελλάδα ήρθε με την εισβολή των Ναζί το 1943, οι οποίοι ανάγκασαν 50.000 Εβραίους να μεταφερθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη.

«Καθώς θαυμάζαμε την ανακαινισμένη αγορά Μοδιάνο παραδέχτηκα στην γαστρονομική μας οδηγό, την Σμαράγδα, ότι εύχομαι η αγορά να ήταν περισσότερο εβραϊκή», λέει η Ναόμι Τόμκυ που διηγείται τί είδε στην περιοδεία της στην άλλοτε εβραϊκή Θεσσαλονίκη με τα ματιά του σήμερα καταγράφοντάς τα στο οδοιπορικό για το BBC.

Η Αγορά Μοδιάνο, που μετράει παρουσία ενός αιώνα στην πόλη, ήταν από τα ανακαινισμένα μέρη που φιγουράραν στη κορυφή της λίστας της για τα must see στη Θεσσαλονίκη, καθώς συνδυάζει τις αγαπημένες της δραστηριότητες όταν ταξιδεύει, την αγάπη της για το φαγητό και την εβραϊκή ιστορία.

Ωστόσο, η Μοδιάνο την άφησε ανικανοποίητη και στις δύο περιπτώσεις, αφού μπορεί το κτίριο να κατέχει ακόμα το όνομα του εβραίου αρχιτέκτονά του και να στέκεται κοντά στην Συναγωγή Talmud Torah, τίποτα άλλο δεν αποδεικνύει ότι το μέρος ήταν ένα ειδικό κρεοπωλείο (kosher) ή ότι οι εβραίοι είχαν άρρηκτη σχέση με τη παλιά του ζωή.

«Οκτώ χρόνια μετά, δυσκολεύομαι να βρω ίχνη της κοινότητας, ακόμα και έναν εβραίο οδηγό να με ξεναγήσει…είναι περίεργο για μένα να βλέπω την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης να απαριθμεί μόλις χίλια άτομα, μέσα από τα οποία να μην υπάρχουν επαγγελματίες ξεναγοί. Πολλές εταιρείες προσφέρουν ξεναγήσεις στην «εβραϊκή» Θεσσαλονίκη, διδάσκοντας την πραγματικότητα αυτή στο περίπου» περιγράφει η Ναόμι.

Το ευτυχές για εκείνη ήταν ότι μέσα από έρευνα βρήκε μια εταιρεία ξενάγησης στην Αθήνα, την οποία διευθύνουν Ελληνο-εβραίοι, χωρίς να είναι σίγουρη βέβαια ότι η ξενάγηση θα γίνει από εβραίους, όπως και ήθελε, τουλάχιστον ήταν μια εταιρεία ανθρώπων της κοινότητας.

Το επόμενο πρωί στο ξενοδοχείο εμφανίστηκε ο ξεναγός Elia Matalon και εξήγησε πως αυτός και η γυναίκα του τρέχουν την ταξιδιωτική αυτή επιχείρηση και ότι και οι δύο προέρχονται από εβραϊκές οικογένειες της Θεσσαλονίκης. Η Ναόμι, ενθουσιάστηκε ακούγοντάς το. Στην οκτάωρη περιήγησή τους στη πόλη της μίλησε για την περιπέτεια της μητέρας του που επιβίωσε κρυμμένη σε σπίτια στα αλβανικά σύνορα, ενώ ο πεθερός του ήταν όπως είπε επιζών του Άουσβιτς.

«Κατευθυνόμενοι στο μνημείο του Ολοκαυτώματος, μέσα από έναν φαρδύ δρόμο, ο Elia έδειξε με το χέρι προς ένα εστιατόριο το οποίο είναι ενός μάγειρα που ενδιαφέρεται για την ιστορία των εβραίων και έχει εντάξει στον κατάλογό του παραδοσιακά σεφαρδίτικα πιάτα, όπως το nogada (κεφτεδάκια με σως απο αμύγδαλα)».

Πολύ γρήγορα μέσα από την ξενάγηση κατάλαβα ότι πολύ από την ιστορία της πόλης είναι συνδεδεμένη με τους Εβραίους. Στα Άνω Λαδάδικα, βρεθήκαμε στο σπασμένο ρολόι, το οποίο σταμάτησε από τον σεισμό του 1978 και παρέμεινε καρφωμένο σε εκείνη την ώρα. Το κτίριο ανήκε σε μια τράπεζα που ξεκίνησε από τους Ιταλο-εβραίους αδελφούς Αλλατίνη, επιχειρηματίες που η εταιρείας τους με άλευρα μεγάλωσε σε μια από της κυριότερες στα Βαλκάνια πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

«Περπατήσαμε κάτω στη Συγγρού και σταθήκαμε μπροστά στην Έπαυλη 1926, σήμερα είναι hookah bar, που σημαίνει ότι μπορούσαμε να περπατήσουμε στην γεμάτη φυτά μεγάλη σκάλα της έπαυλης. Έξω, ο Matalon υπέδειξε τις τρύπες στην εξώπορτα όπου κάποτε ήταν κρεμασμένη μια μεζουζά (περγαμηνή με εβραϊκού στίχους από την Τορά μέσα σε μια διακοσμητική θήκη), που αποτελούσε στοιχείο εβραϊκής ταυτότητας και παράδοσης».

Πολλά από αυτά που επιδεικνύουν την εβραϊκή κουλτούρα ανά τον κόσμο είναι αυτό, δηλαδή αποδείξεις του που ήμασταν κάποτε, με το να επισκέπτεται κανείς τα εβραϊκά νεκροταφεία, να κοιτάζει τις τρύπες στις πόρτες και τα ξεθωριασμένα αστέρια του Δαυίδ…οι εβραίοι άφησαν το στίγμα τους στην Θεσσαλονίκη, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό ώστε να πρωτοστατεί το ένδοξο εβραϊκό κέντρο που ήταν κάποτε. Αναρωτιέται κανείς πως θα ήταν να ζει σε αυτούς τους πλούσιου εβραϊκούς κόσμους και πώς θα ήταν να είναι κανείς σε διαρκή εκτοπισμό.

Λίγο δίπλα από την Αγορά Μοδιάνο, βρίσκεται η μια από τις δύο Συναγωγές της πόλης. Με νόμο της Θεσσαλονίκης, οι περιουσίες που ανήκαν σε Εβραίους πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν υπάρχουν ζώντα μέλη των οικογενειών να μεταφέρονται αυτόματα στην κυριότητα της εβραϊκής κοινότητας, κατέχει λοιπόν η κοινότητα τα κτίρια που πλέον στεγάζουν γραφεία και η Συναγωγή είναι στο ισόγειο. Μαρμάρινες επιγραφές στους τοίχους κατονομάζουν τις 70 Συναγωγές που κάποτε λειτουργούσαν στη πόλη, ενώ τα χρήματα από το ενοίκιο των χώρων βοηθάει την Συναγωγή να πληρώσει τους λογαριασμούς της και τους μισθούς όσων εργάζονται σε αυτή.

«Έμαθα πως ένα παγκάκι έξω από την Συναγωγή στη Βασιλέως Ηρακλείου επιδεικνύει πως είναι ακόμα ζωντανή η εβραϊκή κουλτούρα της πόλης. Η ξύλινη διακόσμησή του δεν το ξεχωρίζει από κάθε άλλο παγκάκι που θα συναντήσει κανείς, αλλά φαίνεται τόσο φιλόξενο σημείο πάνω σε έναν τόσο πολυσύχναστο δρόμο» όπως λέει χαρακτηριστικά η Ναόμι.

Οι ξεναγοί τους είχαν μια έκπληξη στο τέλος της περιήγησης, όλοι μαζί τραγούδησαν ένα τραγούδι στα λαντίνο, μια αρχαία διάλεκτο Ισπανο-εβραική που λέγεται «Adio Kerido» ( goodbye Beloved), ένα τραγούδι αγάπης προς τιμήν των απελαθούντων του ολοκαυτώματος. «Βλέποντάς τους πάνω στο bimah, το ανασηκωμένο μέρος μπροστά από το Ιερό, να τραγουδάνε…μου ήρθε όλη η ιστορία μπροστά στα μάτια μου, το σταματημένο τρένο μόνιμα στον σταθμό στη μνήμη των εβραίων της πόλης που έφυγαν με παρόμοια, τις επαύλεις που έχτισαν οι πλούσιοι και επιφανείς της κοινότητας τον 19ο αιώνα και τέλος το υπέροχο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης» περιγράφει με συγκίνηση η Ναόμι.

Όσο οι φωνές τους διαχέονταν στον χώρο με την τέλεια ακουστική της Συναγωγής συνειδητοποιεί κανείς πόσο μοναδική είναι η εβραϊκή κουλτούρα. Και όπως λέει χαρακτηριστικά ένας στίχος του τραγουδιού «No kero la vida» – «Δεν θέλω να ζήσω» φέρνει τόση πίκρα αλλά ταυτόχρονα ήταν και χαρμόσυνο το γεγονός ότι άνθρωποι τραγουδούν και ταξιδεύουν μέσα σε μια κουλτούρα που συνεχίζει να ζει μέσα από αυτούς.

Πηγή: BBC