Η θεαματική μεταμόρφωση της πλατείας Φαναριωτών

Μερικές φορές χρειάζεται να κάνεις απλά μια βόλτα σε ένα από τα πιο επιβαρυμένα και ξεχασμένα για δεκαετίες σημεία της πόλης σου και να σταθείς για λίγα λεπτά. Εκεί είναι που θα νοιώσεις την αληθινή γοητεία μιας αστικής παρέμβασης. Στην περίπτωση του άξονα της Γούναρη, του δρόμου που ενώνει την Ροτόντα με την θάλασσα το κομφούζιο που επικρατούσε στο νότιο τμήμα του ήταν πραγματικά αποκαρδιωτικό. Η ανάδειξη λοιπόν ενός σημείου με τεράστια ιστορία και η τακτοποίηση του δημόσιου χώρου ήταν όχι απλά επιβεβλημένη στην περίπτωση της πλατείας Φαναριωτών αλλά και αίτημα δεκαετιών. Καθώς περπατώ στην ολοκαίνουργια πλατεία με τον κ. Πέτρο Μακρίδη, τον σπουδαίο αρχιτέκτονα της πόλης που το γραφείο του ανέλαβε τον σχεδιασμό της ανάπλασης, οι εκπλήξεις διαδέχονται η μια την άλλη. Το στοίχημα ήταν μεγάλο:

ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΟΥΝΑΡΗ – ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΟΔΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΚΑΛΛΑΡΗ ΚΑΙ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΦΑΝΑΡΙΩΤΩΝ

Μια γειτονιά γεμάτη παρκαρισμένα όπως-όπως αυτοκίνητα, ένας μνημειακός άξονας που δυστυχώς εμποδίζονταν από σειρά οπτικών εμποδίων, ένας αστικός δημόσιος χώρος παρατημένος, η περιπέτεια της ανάπλασης που ταλαιπώρησε την περιοχή, ευτυχώς με εκ περιτροπής αποκλεισμούς δρόμων, δυσκολία συντονισμού πολλών και διαφορετικών υπηρεσιών, αντιδράσεις από μερίδα κατοίκων που δεν ήθελαν την ανάπλαση, υιοθεσία του έργου από τη γειτονιά όσο το έργο προχωρούσε με συγκινητικό πότισμα των νέων δέντρων το καλοκαίρι, οι εργασίες, η ολοκλήρωση, οι βανδαλισμοί που ξεκίνησαν, η νέα εικόνα. Ένα κουβάρι που ξεκινάμε να ξεμπλέκουμε.

Θυμάστε καθόλου πως ήταν αυτή η περιοχή δυο χρόνια πριν;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η διοίκηση Μπουτάρη αποφασίζει να εντάξει το έργο της ανάπλασης της περιοχής στα έργα που χρηματοδοτεί, ευτυχώς για την πόλη γενναιόδωρα, το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Η μελέτη βασίστηκε στην ερευνητική εργασία που συντάχθηκε το 2014 από το Πιλοτικό Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. με ομάδα εργασίας από διδάσκοντες, υποψήφιους διδάκτορες και φοιτητές  και Επιστημονικό Υπεύθυνο τον Καθηγητή κ. Νίκο Καλογήρου, την οποία στη συνέχεια επεξεργάστηκε η Διεύθυνση Αστικού Σχεδιασμού και Αρχιτεκτονικών Μελετών του Τμήματος Μελετών Δημοτικών Κτιρίων και Κοινόχρηστων Χώρων και στη «Μελέτη Διαμόρφωσης του Περιβάλλοντος Χώρου της Ν. Παναγίας και των ευρημάτων του Αρχαίου Ιπποδρόμου Θεσσαλονίκης» που συντάχθηκε από τη Γεν. Διεύθυνση Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, του Υπουργείου Πολιτισμού.

Το έργο, με προϋπολογισμό 925.000 ευρώ πλέον ΦΠΑ είχε χρονοδιάγραμμα υλοποίησης τις 180 ημέρες. Η οικονομική διαχείριση του έργου έγινε από το Κέντρο Επιχειρηματικής και Πολιτιστικής Ανάπτυξης (ΚΕΠΑ).

Η κατασκευή του Έργου ανατέθηκε στην εταιρεία ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΚΟΥΜΑΣ & ΣΙΑ Ε.Π.Ε. (ΤΕΧΝΟΔΟΜΗΣΗ Ε.Π.Ε.), τον Οκτώβριο του 2018. Οι λόγοι της καθυστέρησης υλοποίησης του έργου ήταν τα κάθε μορφής ευρήματα των αρχαιολογικών εργασιών, οι αχαρτογράφητες διελεύσεις των δικτύων κοινής ωφέλειας, οι κυκλοφοριακές φάσεις που επέβαλε η τροχαία Θεσσαλονίκης που είχαν ως αποτέλεσμα  στην τμηματική υλοποίηση των έργων ανά περιοχή, οι απρόβλεπτες πρόσθετες εργασίες που απαιτήθηκαν, η αδράνεια ορισμένων Ο.Κ.Ω, κ.α.

Η περιοχή αυτή βρίσκεται σε ιδιαίτερα σημαντική πολεοδομική θέση και αποτελεί έναν από τους ελάχιστους εναπομείναντες μεγάλους, ελεύθερους χώρους στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, με έκταση (περίπου 9,5 στρ.), συγκρίσιμη με εκείνη της Πλατείας Αριστοτέλους (περίπου 9 στρ. στην περιοχή κάτω από την οδό Μητροπόλεως).

Κατά τη διάρκεια των είκοσι τριών και πλέον αιώνων ζωής της πόλης ο αστικός της ιστός, πλην της επέμβασης του Hebrard, διαμορφώθηκε αποσπασματικά, χωρίς κάποια ουσιαστική σχεδιαστική στόχευση και συνέπεια, με αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του αστικού χώρου.

Τις τελευταίες δεκαετίες η ευρύτερη περιοχή της Πλατείας Φαναριωτών είχε μετατραπεί σε έναν απέραντο και άναρχο χώρο στάθμευσης, γεγονός που, ουσιαστικά, δεν επέτρεπε την απόδοση των κοινόχρηστων χώρων στους κατοίκους της πόλης, απέκοπτε την πλατεία Φαναριωτών και τον περιβάλλοντα χώρο του Ναού της Νέας Παναγίας από την ευρύτερη περιοχή, δυσχεραίνοντας την άνετη και ασφαλή κίνηση πεζών, ποδηλάτων και οχημάτων.

Παράλληλα, με τον τρόπο που ήταν διαμορφωμένη η περιοχή, ακύρωνε αποκρύπτοντας τον Μνημειακό Άξονα της οδού Δημητρίου Γούναρη και υποβάθμιζε γενικότερα την ποιότητα ζωής, τη λειτουργία και την αισθητική της πόλης.

Ο τίτλος του  πολύπλευρου αυτού έργου δεν αποδίδει όλες τις πτυχές του, καθώς με αυτό:

• Αναδείχτηκε ο μνημειακός άξονας της Δημητρίου Γούναρη, χαρακτηριστικό στοιχείο του πολεοδομικού σχεδίου του Hebrard. Είναι ένας άξονας που ενώνει ορισμένα από τα σημαντικότερα μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους της πόλης: τη Ροτόντα στη βόρεια απόληξή του, την αψίδα του Γαλερίου, τον αρχαιολογικό χώρο του Γαλεριανού συγκροτήματος, τον μεταβυζαντινό ναό της Νέας Παναγίας, τα λείψανα τμήματος του Ιπποδρόμου στο νότιο άκρο του και τον Θερμαϊκό κόλπο.

Ο άξονας αυτός τονίζεται ιδιαίτερα τις βραδινές ώρες με κατάλληλο φωτισμό δαπέδου.

Να σημειωθεί ότι η θέαση της Ροτόντας από τον άξονα έγινε εφικτή μόνο μετά την  ‘απομάκρυνση’ διάφορων δένδρων που είχαν φυτρώσει τυχαία στον περίβολο του Ι. Ναού και στους παρακείμενους χώρους πρασίνου.

• Με σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων πόλης Θεσσαλονίκης αποκαλύφθηκαν τα ευρήματα του αρχαίου Ιπποδρόμου Θεσσαλονίκης και αναδείχθηκαν με την κατασκευή μιας μεταλλικής πεζογέφυρας που, περνώντας πάνω από την περιοχή των ευρημάτων, συνδέει την οδό Μητροπόλεως και την πλατεία Φαναριωτών με τον μνημειακό άξονα της Δ. Γούναρη.

Η θέαση των οικοδομικών καταλοίπων του Ιπποδρόμου, αλλά και η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανατολική όψη του ναού που μέχρι τώρα δεν ήταν εύκολα προσβάσιμη από το κοινό, γίνονται αντιληπτά κυρίως τις βραδινές ώρες, με φωτισμό ανάδειξης.

Στο πλαίσιο της αναβάθμισης του χώρου, κρίθηκε απαραίτητη η οπτική απομόνωσή του από τις διάφορες αυθαίρετες και ακαλαίσθητες επεμβάσεις στις πίσω όψεις των γύρω πολυκατοικιών. Για το λόγω αυτό προτάθηκε η κατασκευή ενός πετάσματος με μεταλλικές κοιλοδοκούς που φυτεύτηκε με αναρριχώμενα φυτά, ώστε να διαφυλαχθεί, στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό, η αισθητική αρτιότητα του χώρου.

Παράλληλα, με κατάλληλους χειρισμούς αποκαλύφθηκε και αναδείχθηκε η πολύ ενδιαφέρουσα βορειοανατολική γωνιά του Ι. Ναού με την απότμηση με τον περίτεχνο διάκοσμο που έβλεπε στον όμορο δρόμο που διέσχιζε την περιοχή.

Να επισημανθεί ότι ο Ιππόδρομος είχε μήκος περίπου 450m και πλάτος 95m, καθώς το βόρειο άκρο του ήταν στο ύψος της εκκλησίας της Υπαπαντής, ενώ το νότιο ημικυκλικό τμήμα του (σφενδόνη), οριοθετείται νότια της οδού Μητροπόλεως, στην οδό Ν. Φωκά. Αυτό γίνεται πλέον αντιληπτό με τη χάραξη της πορείας των τοίχων που υποβάσταζαν της κερκίδες του Ιπποδρόμου, που υλοποιήθηκε στα πεζοδρόμια της περιοχής με χρωματιστούς γρανιτοκυβόλιθους.

• Διασώθηκαν και πρόκειται να αποκατασταθούν οι τοιχογραφίες της κόγχης του Ιερού Ναού της Ν. Παναγίας, (παλαιότερα γνωστής ως Μεγάλης ή Τρανής Παναγίας), αξιόλογα δείγματα ζωγραφικής του 18ου αι., με πρότυπο τη ζωγραφική της εποχής των Παλαιολόγων, με την κατασκευή ενός απλού, αλλά πρωτοποριακού, τεχνικά, έργου, εξωτερικά της ανατολικής πλευράς του μνημείου, που έχει στόχο τον περιορισμό της ανερχόμενης υγρασίας στην εξωτερική τοιχοποιία.

Η επιλογή των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν στο έργο έγινε με ιδιαίτερα αυστηρό κριτήριο την αντοχή τους στο χρόνο ώστε να μην απαιτείται συντήρηση. Για το λόγο αυτό επιλέχθηκαν ιδιαίτερα ανθεκτικοί γρανιτοκυβόλιθοι σε ανοικτές υπόλευκες αποχρώσεις, προκειμένου οι δαπεδοστρωμένες επιφάνειες να μη λειτουργούν το καλοκαίρι ως συσσωρευτές θερμότητας, δημιουργώντας αίσθημα δυσφορίας στους περιπατητές. Χρησιμοποιήθηκαν δύο αποχρώσεις γρανιτοκυβόλιθων, με ανάμιξη της μιας με την άλλη σε ποσοστό 5% για να αποφευχθεί η μονότονη μονοχρωμία, οι ανοικτόχρωμοι στους πεζόδρομους και οι λίγο πιο σκούροι για τη σήμανση των δρόμων. Στην περιοχή των ευρημάτων του αρχαίου Ιπποδρόμου χρησιμοποιήθηκαν κόκκινοι γρανιτοκυβόλιθοι, με τις χαράξεις των ιχνών των κερκίδων να υλοποιούνται με τα δύο είδη υπόλευκων γρανιτοκυβόλιθων.

Τα καπάκια των διάφορων φρεατίων στην περιοχή των δαπεδοστρώσεων είναι ειδικά επιγεμιζόμενα με γρανιτοκυβόλιθους, χρώματος αντίστοιχου με την κάθε περιοχή, ώστε να μην γίνονται αντιληπτά, πλην αυτών της ΔΕΗ που δεν το επέτρεψε.

Όλες οι χαράξεις των γρανιτοκυβόλιθων σχεδιάστηκαν αναλυτικά, γρανιτοκυβόλιθο προς γρανιτοκυβόλιθο, προκειμένου να απορροφηθούν οι υπάρχουσες διαφορετικές χαράξεις των οικοδομικών τετραγώνων και να ελεγχθεί απόλυτα ο τρόπος σύνδεσης και συναρμογής της μιας με την άλλη.

Δημιουργήθηκαν ζώνες από λευκό ‘χτενισμένο’ μάρμαρο Καβάλας, σε επαφή με τις επιφάνειες των προσόψεων των πολυκατοικιών, προκειμένου να παραλάβουν τα φρεάτια των οργανισμών κοινής ωφέλειας, τα ειδικά καπάκια των οποίων πληρώθηκαν με το ίδιο μάρμαρο, ώστε να τα ‘εξαφανίσουν’, αλλά και προκειμένου οι ενδιάμεσοι γρανιτοκυβόλιθοι να είναι ακέραιοι, χωρίς κοψίματα, καθώς οι διαφοροποιήσεις των διαστάσεων παραλαμβάνονται από τις ζώνες αυτές.

Είναι φανερό ότι το έργο, που εκτελέστηκε με ιδιαίτερη αγάπη, φροντίδα και προσοχή, τόσο από πλευράς των μελετητών όσο και από την πλευρά της κατασκευής, αναβάθμισε δραστικά την υποβαθμισμένη τις τελευταίες δεκαετίες, περιοχή αυτή του κέντρου της πόλης και την κατέστησε επίκεντρο ενδιαφέροντος, ένα νέο τοπόσημο (landmark) της Θεσσαλονίκης, τόσο για τους κατοίκους, όσο και για τους επισκέπτες της, συμβάλλοντας στην τόνωση του γενικότερου ενδιαφέροντος για την πόλη.

Η ποιοτική ολοκλήρωση του έργου έγινε εφικτή μέσα από μια στενή, καθημερινή επίβλεψη, αλλά και μια τακτική, εβδομαδιαία, στενή συνεργασία του Τεχνικού Υπεύθυνου του έργου, των μελετητών, των κατασκευαστών, με τους υπεύθυνους της Διεύθυνσης Κατασκευών και Συντηρήσεων, Βιώσιμης Κινητικότητας και Δικτύων, Βιώσιμης Κινητικότητας, Διαχείρισης Αστικού Περιβάλλοντος του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Υπηρεσίας Νεοτέρων Μνημείων και της Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης του Υπουργείου Πολιτισμού.

Πως αντιμετωπίζει αλήθεια η πόλη το έργο;

”Δυστυχώς, παρά το γεγονός ότι τοποθετήθηκαν πολλά πρόσθετα εμπόδια (κολωνάκια) από οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά και κάδοι απορριμμάτων από το ίδιο υλικό ώστε να μετακινούνται δύσκολα για να αποφευχθεί η κάθε είδους στάθμευση, παρατηρούνται ακόμα φαινόμενα σωρείας παραβάσεων στάθμευσης αυτοκινήτων και μηχανών που ακυρώνουν ουσιαστικά τους πεζόδρομους και καταστρέφουν το πράσινο. Παράλληλα, προκειμένου ο μνημειακός άξονας να γίνεται αντιληπτός δεν θα πρέπει να επιτρέπεται η στάθμευση αυτοκινήτων σε όλο το εύρος της Δημ. Γούναρη, τόσο επί της Λεωφόρου Νίκης όσο και επί της Παύλου Μελά”.

Τι πρέπει να γίνει από δω και μπρος;

”Εάν το έργο δεν αστυνομευτεί με εξαιρετική αυστηρότητα το πρώτο διάστημα της λειτουργίας του θα αυτοακυρωθεί, καθώς ήδη υπάρχουν βανδαλισμοί με graffiti. Δεδομένου δε ότι το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ενδιαφέρεται απόλυτα για την κατάσταση των έργων που χρηματοδοτεί, τυχόν αρνητικές εικόνες θα ακυρώσουν οποιαδήποτε προσπάθεια του Δήμου για χρηματοδότηση νέων έργων.

Παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο Δήμος στη στελέχωση και στα ωράρια των υπαλλήλων του, αξίζει να καταστρωθεί ένα ειδικό πλάνο αστυνόμευσης της συγκεκριμένης περιοχής προκειμένου να τη διαφυλάξουμε.”

Περπατάμε με τον κ. Μακρίδη στην αναβαθμισμένη περιοχή. Τα μάτια του λάμπουν. ”Η ευθύνη μιας δημόσιας ανάπλασης που αφορά πολλές γενιές στο μέλλον είναι μεγάλη”, μου λέει. Χαίρεται που το έργο ολοκληρώθηκε χάρη στην καλή συνεργασία υπηρεσιών, την καλή διάθεση του εργολάβου που πρόθυμα έκανε όσα έπρεπε και με το παραπάνω, την καλή συνεργασία με τον εργοταξιάρχη που εξυπηρέτηση κάθε απαίτηση του μελετητή. Την πλειοψηφία της γειτονιάς που πρόθυμα συνεργάστηκε παρά την αναγκαστική ταλαιπωρία. Ο άξονας αναδείχτηκε, αποκαταστάθηκε, λάμπει. Στο χέρι μας είναι να τον κρατήσουμε σε αυτή την υπέροχη κατάσταση. Τα πατίνια που άρχισαν να γδέρνουν τα καλογιαλισμένα μάρμαρα γύρω από το συντριβάνι με κάνουν να ανησυχώ. Αλλά αυτό είναι άλλο ρεπορτάζ…

Τον χαιρετώ. Να ξανάρθεις την άνοιξη να περπατήσουμε μου λέει. Που θα έχουν φουντώσει τα δέντρα…

Το έργο σε αριθμούς:

Συνολική έκταση έργου:  9.400 m²

Περίμετρος έργου:    900 m

Συνολική επιφάνεια δαπεδοστρωμένων γρανιτοκυβόλιθων:    5.520 m²

Συνολικός αριθμός γρανιτοκυβόλιθων (10Χ10Χ7cm): 456.200 τεμ. 

Συνολική επιφάνεια πράσινου:  1.650 m²

Αριθμός φυτών που φυτεύτηκαν (θάμνοι, δέντρα):  5.185 τεμ.

Προστατευτικά εμπόδια από εμφανές σκυρόδεμα:  130 τεμ.

Επιγεμιζόμενα καλύμματα φρεατίων:   146 τεμ.

Φωτιστικά (κάθε μορφής):  183 τεμ.

Συνολικό μήκος οδεύσεων ατόμων με μειωμένη ορατότητα: 615 m

Αμφίπλευροι δείκτες μνήμης:   4 τεμ.

Και η ταυτότητα του έργου: 

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ MAKRIDIS ASSOCIATES

Αρχιτέκτονες Έργου

• Ελεάννα Μακρίδου, MSc, MA
• Θοδωρής Μακρίδης, MSAUD

Σύμβουλος Έργου

• Πέτρος Μακρίδης, MArch

Ομάδα Μελέτης • Αθιανά Αθηνά, MSc • Βασιλάκης Φώτης, MArch • Γεωργιάδου Σύλβια, March • Θωμαϊδου Δέσποινα , MSc • Κάρτσιου Άλκηστις, MSc • Τασολάμπρος Άγγελος, MSc • Τσίγκας Βασίλης Ηλεκτρολόγοι/Μηχανολόγοι έργου Κ. ΚΑΠΕΣΙΔΗΣ – Ν. ΜΕΡΤΖΙΟΣ Ο.Ε. Μελέτη Φύτευσης Δρ. Καρακινάρη Ζωή, Αρχιτέκτων Τοπίου Επιβλέπων Εργοταξίου Βενιαμίν Αριστοτέλης, Πολ. Μηχανικός

Υπεύθυνος Εργοταξίου Δημόπουλος Γιώργος, Πολ. Μηχανικός

φωτογράφιση του έργου έγινε από την Kimberley Powell.

Η φωτογράφιση της προϋπάρχουσας κατάστασης έγινε από τον Άγγελο Παυλίδη, τον Άγγελο Τασολάμπρο και τον Πέτρο Μακρίδη.