Θεσσαλονίκη: Η φραπεδούπολη που έγινε φρεντούπολη

«Δύο γλυκούς με γάλα, δύο μέτριους και έναν αχτύπητο…»

Μας είχαν μάθει οι σερβιτόροι και οι σερβιτόρες όταν καθόμασταν στην καφετέρια – στέκι και δε χρειαζόταν καν να παραγγείλουμε. Στο άψε σβήσε τα φραπεδάκια ερχόταν στο τραπέζι.

Αυτά, 15 χρόνια πριν. Σήμερα, αν κάτσεις σε μια καφετέρια και πεις μόνο γλυκό, μέτριο ή σκέτο, θα σου πουν τι καφέ θες; Και θα σε αραδιάσουν καμιά δεκαριά ποικιλίες.

Πριν λίγες ημέρες ήρθε λοιπόν στο γραφείο μια Ελληνίδα που ζει χρόνια στο εξωτερικό. Της ζητώ συγγνώμη που δε θυμάμαι σε ποια χώρα ενώ μου το είπε.

Ας κλείσω όμως τις παρενθέσεις για να πάω στο… ψητό.

Ήθελε λοιπόν βοήθεια για μια φίλη της που ετοιμάζει ένα άρθρο σχετικά με το πού μπορείς να πιείς φραπέ στη Θεσσαλονίκη σήμερα.

Κόλλησα για λίγα δευτερόλεπτα. Κοίταξα ασυναίσθητα στο γραφείο και έβλεπα παντού πλαστικά ποτήρια με φρέντο καπουτσίνο, εσπρέσο, αμερικάνο.

Ασυναίσθητα της είπα «Δεν ξέρω πραγματικά εάν πίνουν άλλο φραπέ στη Θεσσαλονίκη…».

Προβληματίστηκα από εκείνη τη συνάντηση. Είπα να ψάξω λοιπόν εάν η Θεσσαλονίκη μπορείτε να θεωρείται πλέον… φραπεδούπολη.

Οι προτιμήσεις έχουν αλλάξει. Το βλέπετε και εσείς στις παραγγελίες σας και στο δρόμο όταν περπατάτε. Σπάνια θα δείτε κάποιον να περπατάει κρατώντας έναν φραπέ στο χέρι.

Το ίδιο και στα καφέ στο κέντρο, αλλά και στα πέριξ της πόλης. Καπουτσίνο και εσπρέσο γεμίζουν πλέον τα τραπέζια.

«Λίγοι είναι πλέον οι… πιστοί του φραπέ. Οι θαμώνες ηλικιών 45-60 που ξέρουμε ότι στα νιάτα τους ήταν φανατικοί του φραπέ, πλέον το έχουν “γυρίσει” σε φρέντο καπουτσίνο και φρέντο εσπρέσο. 

Οι μεγαλύτεροι θα πιούν ελληνικό, γαλλικό, νες, αναλόγως τα… κέφια.

Η πλειοψηφία των νέων πάντων που έρχονται στο μαγαζί προτιμούν να απολαύσουν το φρέντο τους» σημειώνει ο Κώστας, υπάλληλος σε καφέ μπαρ στον Εύοσμο.

«Αν έπρεπε να απαντήσω ποσοτικά, θα έλεγα ότι βάση καθημερινής εμπειρίας 2 στους 10 θα παραγγείλουν φραπέ. Και είναι συνήθως στάνταρ πελάτες, πχ κάποιος που εργάζεται ώρες πίσω από ένα τιμόνι και θα πάρει το καφεδάκι του για… συντροφιά» μας λέει ο Γιώργος υπάλληλος σε κατάστημα take away καφέ στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

«Για να πιει κάποιος φραπέ στο μαγαζί θα πρέπει να έχει χαλάσει η μηχανή του εσπρέσο! Οι περισσότεροι πλέον πίνουν φρέντο εσπρέσο και φρέντο καπουτσίνο. 

Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία πελάτες προτιμούν τον ελληνικό. Αλλά και εκείνοι που πίνουν ακόμη φραπέ, θα δοκιμάσουν και τα υπόλοιπα είδη.

Δεν έχει… πεθάνει ο φραπές, αλλά πλέον ψάχνονται και για τις παραλλαγές του πχ φραπέ με μπάλα παγωτό.

Αναλογικά, θα δώσω έναν φραπέ στους 10 καφέδες» αναφέρει η Αναστασία, υπάλληλος σε sports καφέ μπαρ στη δυτική Θεσσαλονίκη.

«Υπάρχει πλέον το εξής παράδοξο. Και το παρατήρησα την περσινή σεζόν που έτυχε να δουλέψω και καλοκαίρι σεζόν στη Χαλκιδική ως σερβιτόρος. Στην πόλη ο φραπές είναι πλέον είδος προς εξαφάνιση. Αλλά στις παραλίες Έλληνες και ξένοι τον… ανασταίνουν! Όσοι έρχονται από το εξωτερικό πιστεύω εάν θα μπορούσαν θα έπαιρναν και έναν κουβά φραπέ μαζί τους για την επιστροφή» λέει η Ελένη που δούλευε μέχρι πρότινος ως σερβιτόρα.

Καμάρα και Αγγελάκη το… κάστρο του φραπέ στην πόλη

Γυρνώντας πίσω στη συζήτηση με την επισκέπτρια από το εξωτερικό στα γραφεία μας, αυτό που της είπα είναι ότι -λογικά- στα φοιτητικά στέκια ο φραπές θα είναι ακόμα κυρίαρχος.

Τα καφέ σε Καμάρα, Αγγελάκη και πέριξ, τα λεγόμενα φοιτητικά στέκια, είναι τα «κάστρα» του φραπέ στη Θεσσαλονίκη.

Φραπές, τάβλι, επιτραπέζια με τις ώρες είναι το σκηνικό, όπως μας λένε τα παιδιά που δουλεύουν σε αυτά τα μαγαζιά.

Οι περισσότεροι και περισσότερες βέβαια είναι νέας ηλικίας, επομένως δεν μπορούν να κάνουν συγκρίσεις με το παρελθόν.

Επομένως, δεν τους φαίνεται περίεργο εάν δυο και τρεις παρέες που κάθονται στο μαγαζί, δεν έχουν ούτε έναν φραπέ πάνω στο τραπέζι τους.

Φραπεδιά στη δουλειά και στο σπίτι

Η φραπεδιέρα, το μπρίκι, ο καφές στο βάζο στα περισσότερα σπίτια έχουν αντικατασταθεί από τις κάψουλες και τις μηχανές καφέ.

Αλλά εννοείται ότι ο φραπές για κάποιους παραμένει η πρώτη επιλογή στο σπίτι και στη δουλειά.

«Μπελαλίδικος», «καραβίσιος». Που τον φτιάχνεις εύκολα δηλαδή και τον πίνεις με τις ώρες.

Δεν θα πεθάνουμε ποτέ…

Δείγμα του ότι ο φραπές είναι εδώ… ενωμένος, δυνατός, είναι και η πρόσφατη δημοσίευση του Taste Atlas για τους 10 καλύτερους καφέδες στον κόσμο.

Ο φραπές καταλαμβάνει την 9η θέση στη σχετική λίστα.

«Αν και η λέξη “φραπέ” εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα, αυτή η ελληνική ποικιλία καφέ εφευρέθηκε το 1957. Φτιάχνεται συνδυάζοντας στιγμιαίο καφέ με νερό και πάγο. Ο συνδυασμός παρασκευάζεται συνήθως σε ένα σέικερ ή σε ένα μίξερ χειρός, έτσι ώστε όταν το ρόφημα χύνεται σε ένα ποτήρι, να υπάρχει αφρός στην κορυφή. Οι παραλλαγές μπορεί να περιλαμβάνουν γάλα ή γάλα εβαπορέ – οπότε συχνά αναφέρεται ως “φραπόγαλο”. Παραδοσιακά, αυτός ο καφές σερβίρεται σε ψηλό ποτήρι και διατίθενται τρεις βαθμοί γλυκύτητας (σκέτος, μέτριος, γλυκός)».

Επίσης, μπορεί ο εσπρέσο και ο καπουτσίνο να έχουν ταυτιστεί με την Ιταλία, ωστόσο οι… freddo εκδοχές τους έχουν ελληνικό χαρακτήρα, γι’ αυτό και βρίσκονται στην 3η και στην 4η θέση, αντίστοιχα. Μάλιστα, για το freddo εσπρέσο, το «Taste Atlas» ανέφερε:

«Ο freddo εσπρέσο είναι ένας απλός ελληνικός καφές που συνδυάζει εσπρέσο και πάγο. Σε αντίθεση με παρόμοιες ποικιλίες παγωμένου καφέ που σερβίρουν απλώς καφέ πάνω σε πάγο, αυτή η ελληνική εκδοχή αναμειγνύει κυρίως τα δύο συστατικά μέχρι ο καφές να είναι ελαφρώς παγωμένος, απαλός και κρεμώδης. Στη συνέχεια, ο ελαφρώς παγωμένος καφές στραγγίζεται και περιχύνεται σε πάγο. Το ρόφημα σερβίρεται σκέτο, μέτριο ή γλυκό ανάλογα με τις προτιμήσεις του καθενός, κάτι που πρέπει να γίνει πριν από την ανάμειξη. Ο freddo εσπρέσο έγινε δημοφιλής κατά τη δεκαετία του 1990 και σήμερα αποτελεί βασικό συστατικό σε όλη τη χώρα.

Ο freddo καπουτσίνο είναι μια ποικιλία παγωμένου καφέ που προέρχεται από την Ελλάδα. Φτιάχνεται με εσπρέσο, συνήθως ένα διπλό σφηνάκι, το οποίο πρώτα αναμειγνύεται με πάγο, στραγγίζεται και στη συνέχεια περιχύνεται σε πάγο. Στη συνέχεια, το ρόφημα συμπληρώνεται με καλά παγωμένο γάλα που ανακινείται ή αναμειγνύεται μέχρι να αποκτήσει μια ελαφριά, αφρώδη υφή. Ο freddo καπουτσίνο σερβίρεται παραδοσιακά σε ψηλά ποτήρια. Παρόμοια ποικιλία, χωρίς γάλα, είναι γνωστή ως freddo εσπρέσο. Πάντως, και τα δύο ροφήματα συναντώνται συνήθως στην Ελλάδα και απολαμβάνονται κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες».

Η ιστορία του φραπέ

Αστικός μύθος λέει ότι η δημιουργία του φραπέ ήταν τυχαία και συνέβη κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Έκθεσης στη Θεσσαλονίκη το 1957. Ο αντιπρόσωπος της ελβετικής εταιρίας Nestlé στην Ελλάδα Γιάννης Δρίτσας παρουσίαζε ένα νέο προϊόν για παιδιά, ένα σοκολατούχο ρόφημα, που παρασκευαζόταν στιγμιαία αναμιγνύοντάς το με γάλα και χτυπώντας το με σέικερ. Ο Δημήτρης Βακόνδιος, υπάλληλος του Δρίτσα, συνήθιζε να πίνει Nescafé, στιγμιαίο καφέ που παρασκευάζεται από τη Nestlé. Σε ένα διάλειμμα που έκανε κατά τη διάρκεια της έκθεσης θέλησε να πιει καφέ, αλλά επειδή δεν έβρισκε ζεστό νερό σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει το σέικερ για να φτιάξει τον καφέ του με κρύο νερό. Έβαλε καφέ, ζάχαρη και νερό, τα κούνησε και δημιούργησε τον πρώτο καφέ φραπέ της ιστορίας. Η ιστορία αυτή, υιοθετήθηκε και από την εταιρεία Nestlé αλλά και τη HELEXPO-ΔΕΘ.

Αμφιβολίες για αυτή την ιστορία είχε εκφράσει πρώτος ο Νίκος Μπακουνάκης το 2006, και αργότερα παρουσιάστηκαν περισσότερα στοιχεία από το περιοδικό Γαστρονόμος το 2013. Με βάση διαφημιστικές καταχωρήσεις της Nestlé σε εφημερίδες της εποχής πριν από τη ΔΕΘ του 1957, φαίνεται ότι ήδη το προϊόν προωθείτο ως «Nescafé φραππέ», είτε ως κρύος καφές με παγάκια, είτε και ως χτυπημένος όπως προδίδεται και από την ονομασία του (frappé = χτυπημένος) ίσως όχι σε σέικερ αλλά μόνο με κουτάλι.

Επιπλέον στην ταινία Προπαντός ψυχραιμία του 1951 με τους Μίμη Φωτόπουλο και Ντίνο Ηλιόπουλο γίνεται ευθεία αναφορα στον καφέ φραπέ από τον Ηλιόπουλο όπου παρασκευάζαν με σέικερ οι 2 πρωταγωνίστες στο ζαχαροπλαστείο Παυλίδη στην Πλατεία Αμερικής στην Αθήνα.

Τι σημαίνει τελικά;

Η λέξη frappé είναι γαλλική και σημαίνει χτυπημένος. Ως ξένη λέξη κανονικά είναι ουδέτερη και άκλιτη (το φραπέ). Όμως, σε αντίθεση με τις περισσότερες γαλλικές λέξεις που έχουμε δανειστεί και παραμένουν άκλιτες, η συγκεκριμένη κατά την ενσωμάτωση στην ελληνική γλώσσα και τη χρήση της υπέστη μετάπλαση μετατρεπόμενη σε κλιτή με αλλαγή του γένους σε αρσενικό (ο φραπές, του φραπέ, οι φραπέδες κλπ.), κυρίως στην καθομιλουμένη, κατ’ αναλογίαν της κλίσης της λέξης «καφές».

Ενίοτε στον προφορικό λόγο απαντάται η μορφή «φραπεδιά» (π.χ.: «Πιάσε μια φραπεδιά») ή σπανιότερα «φραπόγαλο», που είναι ο φραπές με γάλα.

Ο φραπές χαρακτηρίζει την ειδική αυτή σχέση που έχει τις ρίζες της στην αρχαία επιθυμία για δημόσια συζήτηση και επικοινωνία, λόγω του γεγονότος ότι συνήθως πίνεται με παρέα, συζητώντας ή παίζοντας πνευματικά παιχνίδια όπως είναι το τάβλι. Ο φραπές πίνεται άλλοτε κάτω από συνθήκες εργασίας και άλλοτε «ανέμελα».

Στη Γαλλία frappé καλείται ένα παγωμένο ρόφημα, που παρασκευάζεται επίσης χτυπώντας το σε σέικερ, αλλά από γάλα ή χυμό φρούτων χωρίς καφέ και δεν έχει σχέση με τον ελληνικό φραπέ. Στην Ελλάδα το Nesquik της Nestlé λανσαρίστηκε και ως σκόνη για ανάμειξη με κρύο γάλα και χτύπημα σε σέικερ, με την ονομασία Νεσκουίκ Φραπέ.

*με πληροφορίες από Wikipedia