Η Θεσσαλονίκη του Θόδωρου Αγγελόπουλου: Σκηνικό έμπνευσης και δημιουργίας

της Λίνας Μυλωνάκη δημοσιογράφου, ιστορικού κινηματογράφου Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

Η σχέση του Θόδωρου Αγγελόπουλου με τη Θεσσαλονίκη υπήρξε νομοτελειακή, σχεδόν αναπόδραστη. Και είχε ως αποτέλεσμα μια εντυπωσιακή ανατροφοδότηση μνήμης και ιστορίας, που αποτυπώνεται στην καλλιτεχνική διαδρομή του Έλληνα δημιουργού. Δεν είναι μόνο τα υγρά και μουντά χειμωνιάτικα τοπία της Θεσσαλονίκης, που ανέδειξε μέσα από τις ταινίες του. Συνεπής στο προσωπικό του όραμα για ένα σινεμά του δημιουργού, σε «έναν κινηματογράφο ιδεών και αισθημάτων», ο Αγγελόπουλος εδραίωσε έναν διαρκή διάλογο με τη Θεσσαλονίκη, που εκτυλίσσεται σε διάφορους ρόλους, εντός και εκτός κάδρου.

Κατάδυση στον ψυχισμό της πόλης

Στο κινηματογραφικό σύμπαν του Αγγελόπουλου η Θεσσαλονίκη αλλάζει μορφές και σχήματα, μετουσιώνεται σε ατμόσφαιρα, σκηνικό, ιδέα, όραμα, πολιτισμική ιστορία. Ο Αγγελόπουλος ανιχνεύει και ανασύρει στην επιφάνεια, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο Έλληνα σκηνοθέτη, τη βαλκανική ταυτότητα της Θεσσαλονίκης, αναμοχλεύει ποιητικά τις εσωτερικές αντιφάσεις της, την παρατεταμένη αμφιβολία ανάμεσα σε ένα ταραγμένο παρελθόν και ένα αβέβαιο αύριο.

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γοητεύεται από τη μελαγχολική φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης εξαιτίας της γεωφυσικής θέσης και του κλίματός της, στοιχεία τα οποία αξιοποιεί μέσα από μια ιδιότυπη κατάδυση στον ψυχισμό της πόλης. Τα πλάνα του, γκρίζα, μακρόσυρτα, βουτηγμένα στην ομίχλη, αποδίδουν αριστοτεχνικά την εσωστρέφεια, την αμφιθυμία, τις πολλαπλές και αντίπαλες ταυτότητες της Θεσσαλονίκης. Τη διαμάχη ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, ενίοτε και τη σύγχυση ταυτοτήτων που, όπως επισημαίνει ο κριτικός κινηματογράφου Αλέξης Δερμεντζόγλου, η ίδια η πολυσυλλεκτικότητά της πόλης δημιουργεί. Ο φακός του Αγγελόπουλου αποτυπώνει τον κινηματογραφικό χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης, προσθέτοντας μοναδικά καρέ σε ένα «τοπίο στην ομίχλη», ενώ η πόλη γίνεται γι’ αυτόν τακτικό σημείο αναφοράς, χώρος έμπνευσης και δημιουργίας.

Ο μεγάλος Έλληνας δημιουργός συνδέεται με τη Θεσσαλονίκη, που θα γίνει ένα από τα αγαπημένα του σκηνικά, με σημείο εκκίνησης ένα γύρισμα στη μεγάλη συναυλία του δημοφιλούς συγκροτήματος των “Forminx”, στην πρώτη, ημιτελή ταινία του «Forminx Story”, στο Παλαί ντε Σπορ το 1965, για να συνεχιστεί με συνέχεια και συνέπεια ως το θάνατό του.Μπορεί η ταινία για τους “Φόρμινξ” να μην ολοκληρώθηκε ποτέ, όμως η καλλιτεχνική διαδρομή του Αγγελόπουλου απέκτησε έκτοτε μια ξεχωριστή αναφορά στην Θεσσαλονίκη, που εκφράστηκε τόσο ως κινηματογραφική αναπαράσταση στις ταινίες του –«Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984), «Το βλέμμα του Οδυσσέα» (1995), «Μια αιωνιότητα και μια μέρα» (1998), «Το λιβάδι που δακρύζει» (2004), αλλά και ως μια εκλεκτική σχέση του ίδιου του δημιουργού με την πόλη.

Ο Αγγελόπουλος του Φεστιβάλ Κινηματογράφου

Καταλυτικό ρόλο στη σύνδεση του Θόδωρου Αγγελόπουλου με τη Θεσσαλονίκη είναι η παρουσία του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Εκεί το 1968 παρουσιάζει ως νέος δημιουργός την πρώτη του μικρού μήκους ταινία «Εκπομπή», που κερδίζει τους κριτικούς και αποσπά το βραβείο καλύτερης ταινίας στην κατηγορία της. Δύο χρόνια αργότερα, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γράφει στη Θεσσαλονίκη το πρώτο κεφάλαιο στην ιστορία του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου με την «Αναπαράσταση» (1970). Στο πέρασμά του στη μυθοπλασία μεγάλου μήκους ο Αγγελόπουλος οριοθετεί το σημείο «μηδέν» για την έναρξη ενός διαφορετικού, ανεξάρτητου κινηματογράφου του δημιουργού στην Ελλάδα που, μεσούσης της δικτατορίας, γνωρίζει ενθουσιώδη υποδοχή στην πρεμιέρα της ταινίας στο  11ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Ο συγγραφέας Νίκος Γκροσδάνης, φανατικός σινεφίλ και λάτρης του ελληνικού κινηματογράφου, ανακαλεί μνήμες από εκείνη την ιστορική προβολή της «Αναπαράστασης» στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. «Οι εικόνες του Αγγελόπουλου, εκείνο το άγριο τοπίο της Ηπείρου, τα σύννεφα και η βροχή που δε σταματούσε, τα πρόσωπα που εμφανίζονταν το ένα μετά το άλλο, η αλήθεια τους, εκείνη η σπαρακτική φωνή που σιγοτραγουδούσε “μικρή κοντούλα λεμονιά…”, η αναπαράσταση του φονικού. Ένας κινηματογράφος που δεν έμοιαζε με τίποτα απ’ όσα μέχρι τότε είχαμε δει».

Η «Αναπαράσταση» αποσπά πέντε βραβεία στο φεστιβάλ –ανάμεσά τους και το βραβείο του καλύτερου πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη για το Θόδωρο Αγγελόπουλο, ο οποίος θα συνδέσει έκτοτε την καλλιτεχνική του διαδρομή –και- με την παρουσία του στη Θεσσαλονίκη και το φεστιβάλ της. Ενδεικτικά αναφέρεται ο θρίαμβος του «Θιάσου» (1975) στο 16ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου, σε μια προβολή όπου, σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής, καταγράφεται «ο μεγαλύτερος αριθμός θεατών στην ιστορία του φεστιβάλ». «Τα ρεπορτάζ κάνουν λόγο για ουρές θεατών, που ξενυχτούν από το βράδυ της προηγουμένης μπροστά στο ταμείο της ΕΜΣ προς εξασφάλιση εισιτηρίων. Η προβολή πραγματοποιείται στην “ασφυκτικά γεμάτη αίθουσα της ΕΜΣ, με πολυάριθμους όρθιους θεατές, που είδαν υπομονετικά επί ένα τετράωρο την ταινία, για να αποθεώσουν στο τέλος τον σκηνοθέτη”».

Η αλληλεπίδραση του Αγγελόπουλου με το σινεφίλ κοινό της Θεσσαλονίκης θα γίνει πλέον αδιάλειπτη μέσα από την προβολή των ταινιών του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου, όπου ο δημιουργός θα καταστεί διπλά «παρών» το 1998, με την ανάληψη της θέσης του Προέδρου του διεθνοποιημένου πλέον θεσμού του φεστιβάλ (1998-2004). Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είχε τη χαρά να βρεθεί εν ζωή σε εκτενή τιμητικά αφιερώματα και εκθέσεις γύρω από το έργο του, που πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του φεστιβάλ. Το όνομά του παραμένει συνώνυμο της κινηματογραφικής αριστείας μέσα από το Διεθνές Βραβείο «Θόδωρος Αγγελόπουλος», που καθιερώθηκε το 2012 από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού «ως ελάχιστος φόρος τιμής στη μνήμη του σπουδαίου Έλληνα δημιουργού» για να σηματοδοτεί στο εξής το «Χρυσό Αλέξανδρο», το πρώτο βραβείο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.