Θεσσαλονίκη: Ζώντας ανάμεσα σε μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς

Εικόνες: Γιώργος Νιάκας

Ο Γαλέριος επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη από τους Περσικούς Πολέμους και αποφασίζει τον 4ο αιώνα μ.Χ. να χτίσει, προς τιμήν της νικηφόρας εκστρατείας του, μια αψίδα. Σήμερα, γύρω από την αψίδα του Γαλέριου, το ναό και το ανάκτορο που έχτισε, νοικιάζουν σπίτια οι φοιτητές και οι φοιτήτριες της Θεσσαλονίκης.

Ο άξονας της οδού Δημητρίου Γούναρη χαράχθηκε από το πολεοδομικό σχέδιο του Εμπράρ σε αντιστοιχία με την Αριστοτέλους, έχοντας προηγουμένως γλιτώσει από την πυρκαγιά του 1917. Ο σχεδιασμός είχε στόχο έναν μνημειακό κάθετο άξονα που θα επέτρεπε στον επισκέπτη που βρίσκεται στη Ροτόντα να επικοινωνεί οπτικά με την παραλία.

Η αιώνια φοιτητική γειτονιά

Ο ιστορικός αυτός διάδρομος δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα τα τελευταία 20 χρόνια. Παραμένει μια αιώνια φοιτητική γειτονιά. Από το Τουρκικό Προξενείο προς την Καμάρα, διασχίζοντας τη Σβώλου, φτάνει κανείς στην πλατεία Ναυαρίνου. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που έρχονται από επαρχιακές πόλεις ή την Αθήνα, μετά το πέρας των σπουδών τους, γνωρίζουν κάθε γωνιά της Καμάρας – όχι όμως απαραίτητα και την ιστορία της.

Η αρχή της Δημητρίου Γούναρη στο Τουρκικό Προξενείο φανερώνει εξαρχής το αρχαιολογικό ενδιαφέρον της οδού. Ο επισκέπτης συναντά εκεί τα ανατολικά τείχη της πόλης, που διασώζονται ακόμη, και τα οποία άλλοτε κατηφόριζαν προς τον Λευκό Πύργο. Τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα της γειτονιάς απασχολούν διαχρονικά Κύπριους φοιτητές, που φιλοξενούνται κυρίως πάνω στην Κασσάνδρου και στις κάθετους οδούς. Τα τετράγωνα αυτά συνιστούν ένα μεταίχμιο Άνω Πόλης και ιστορικού κέντρου, όπου συναντά κανείς τα ουζερί, τις παραδοσιακές ταβέρνες και τα παλιά οικογενειακά μίνι μάρκετ, μαζί με τις αλυσίδες καφέ και τα μεγάλα σούπερ μάρκετ. Πολλά από τα ισόγεια καταστήματα που έκλεισαν οριστικά έχουν μετατραπεί σε AirBnB ακολουθώντας την τάση που παρατηρείται στο Φάληρο.

Στη γειτονιά του Τουρκικού Προξενείου παρατηρεί κανείς μια από τις τελευταίες αναπλάσεις που έχει πραγματοποιηθεί στους δρόμους του ιστορικού κέντρου. Η ανανεωμένη μορφή των δρόμων γύρω από το Προξενείο δίνει μια διαφορετική αίσθηση στους Τούρκους τουρίστες που επισκέπτονται το Μουσείο. Ωστόσο, η παρακείμενη οδός Κασσάνδρου παραμένει παραμελημένη. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπλαση που πραγματοποιήθηκε παράλληλα με τα τείχη στολίζει την περιοχή. Σήμερα, ο κάτοικος και ο επισκέπτης απολαμβάνει εκεί ένα νέο λειτουργικό περιπατητικό δημόσιο χώρο, όπου το πράσινο επικοινωνεί με τα τείχη.

Κάτω από την Αγίου Δημητρίου και γύρω από τη Ροτόντα κυκλοφορούν κάθε μέρα χιλιάδες φοιτητές και φοιτήτριες. Ένας μεγάλος κύκλος από φοιτητικά στέκια, σημεία συνάντησης και μπαρ απλώνεται γύρω από το ναό. Ο Γιάννης Μπέκας ζει με την οικογένεια του στην οδό Αρμενοπούλου και διατηρεί τρία μαγαζιά εστίασης που συχνάζουν φοιτητές στον άξονα της Γούναρη. Σύμφωνα με τον Γιάννη μια παιδική χαρά άλλαξε τη γειτονιά:

«H δημιουργία της παιδικής χαράς έκανε την πλατεία να γεμίσει ξανά με παιδιά και γονείς. Βρέθηκαν μητέρες με παιδιά στο χώρο μετά από χρόνια, και εντυπωσιάστηκα από το γεγονός ότι υπήρχαν τόσες οικογένειες στη γειτονιά. Κάθε Σαββατοκύριακο έχουμε γενέθλια στην παιδική χαρά, με τους γονείς να φέρνουν χυμούς και μια τούρτα οργανώνοντας αυτοσχέδια παιδικά πάρτι. Έτσι πλέον, ακούς μέσα από την παιδική χαρά ευχές και χρόνια πολλά.

Τα τελευταία χρόνια με την αύξηση του τουρισμού, έχουμε αρκετούς επισκέπτες στη γειτονιά. Οι Βαλκάνιοι έρχονται κυρίως τα Σαββατοκύριακα, και υπάρχουν φυσικά και πάρα πολλοί Τούρκοι εξαιτίας του Μουσείου του Ατατούρκ. Έπειτα υπάρχουν νεαροί φοιτητές από το εξωτερικό, που στην αρχή είχαμε την εντύπωση ότι είναι από Erasmus.

Τελικά, οφείλεται στη σύνδεση του αεροδρομίου της πόλης με αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους που προσελκύουν κόσμο όχι μόνο το καλοκαίρι και τα Σαββατοκύριακα, αλλά όλο το χρόνο. Διατηρώ ένα μαγαζί και κάτω από την Εγνατία. Τις καθημερινές έχει τεράστια διαφορά η πόλη πάνω από την Εγνατία, σε σχέση με την πόλη κάτω από την Εγνατία. Από τη Δευτέρα μέχρι την Τετάρτη, η γειτονιά της Καμάρας παραμένει ζωντανή. Αντίθετα κάτω από την Ερμού και την Εγνατία δεν υπάρχει αντίστοιχη κίνηση.

Κάτω από τη Ροτόντα, η πίεση των ενοικίων φέρνει μετακινήσεις

Η αψίδα του Γαλέριου, που έχει καθιερωθεί με την ονομασία Καμάρα, συνιστά για δεκαετίες ένα τόπο συνάντησης. Κάθε φοιτητής που έχει περάσει από την πόλη έχει δώσει τουλάχιστον μια φορά ραντεβού στο συγκεκριμένο τοπόσημο. Στους πεσσούς της αψίδας είναι ανάγλυφα εικονογραφημένες αναφορές από τη νίκη του Γαλέριου εναντίον του Ναρσή.

Κοιτώντας τη Ροτόντα, στα δεξιά της αψίδας σχεδόν όλα τα καταστήματα παραμένουν κλειστά από την έναρξη της κρίσης, ενώ στην απέναντι πλευρά οι συνθήκες είναι λίγο καλύτερες. Αυτή η διαδρομή από τη Ροτόντα μέχρι την Εγνατία δεν έχει καταφέρει να αποτελέσει έναν φιλόξενο δημόσιο χώρο με διάρκεια στη συνάντηση. Είτε γιατί η αρχιτεκτονική της δεν είχε αυτό το σκοπό, είτε γιατί οι εμπορικές χρήσεις που αναπτύσσονται γύρω από αυτή δεν προσφέρουν τέτοιες επιλογές. Παραμένει ωστόσο ένα πλατύ σημείο αναφοράς για ραντεβού και διαδηλώσεις.

Τα καταστήματα εστίασης στην περιοχή είναι αρκετά, αλλά την προσοχή κεντρίζουν τα φαστφουντάδικα που υπάρχουν σε κάθε γωνία. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια ακτίνα 400 μέτρων συναντά κανείς 5 πιτσαρίες, 3 γυράδικα και 3 κρεπερί. Οι τιμές είναι πολύ χαμηλές, αν και σημείωσαν άνοδο την τελευταία διετία, με το κομμάτι της πίτσας να κοστίζει 1,5€ και η φθηνότερη πίτα με σουβλάκι 2,20€. Η ποιότητα της πρώτης ύλης μπορεί να μην είναι αυτή που θα επιθυμούσαν οι γονείς, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να απασχολεί τους νεαρούς φοιτητές του κέντρου και τους τουρίστες.

Οι φοιτητές φεύγουν συνήθως από τα διαμερίσματα του κέντρου, όταν ολοκληρώνουν τις σπουδές τους, με τη θέση τους να παίρνουν οι νεοεισαχθέντες. Ωστόσο, λόγω της αύξησης των ενοικίων, παρατηρούνται και μετακινήσεις στα μέσα των σπουδών, καθώς αρκετοί δεν μπορούν πλέον να ανταπεξέλθουν. Σύμφωνα με τη μεσιτική αγορά οι φοιτητές σήμερα κοιτάνε να μετακινηθούν είτε σε ένα μικρότερο διαμέρισμα, είτε λίγο πιο πάνω από την Αγίου Δημητρίου, ώστε να έχουν μια εγγύτητα με το κέντρο.

Ο Παντελή Σπυράτος ιδιοκτήτης γραφείου RE/MAX Welcome στη Θεσσαλονίκη περιγράφει στην Parallaxi τις τάσεις στην αγορά ακινήτων:

«Στην Ιπποδρομίου και στη Ναυαρίνου έχουμε ακριβά ενοίκια. Κατά βάση στη γειτονιά αυτή απασχολεί το AirBnB, γιατί πλέον η ενοικίαση κοστίζει πάνω από 15€ ανά τ.μ., τιμή στην οποία δεν μπορούν να ανταποκριθούν πλέον οι φοιτητές. Πριν το 2019 νοίκιασαν ένα διαμέρισμα, και τώρα τους ζητούν 50% αύξηση στο ενοίκιο. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι ένα στούντιο 30-35 τ.μ., το οποίο ο ιδιοκτήτης νοίκιαζε τότε για 300 ευρώ, και πλέον ζητά 450.

Υπάρχουν λόγοι και αριθμοί που το εξηγούν. Το μέσο AirBnB στην περιοχή έχει πληρότητα 20 μέρες το μήνα, δηλαδή 240 ημέρες το χρόνο, με μέση τιμή διαμονής τα 60 ευρώ. Ένας ιδιοκτήτης αντιλαμβάνεται ότι έτσι μπορεί να έχει ένα εισόδημα μεγαλύτερο, ακόμη και με μια εταιρεία διαχείρισης, αυξάνοντας το εισόδημα του κατά 15-20%, αν από την παραδοσιακή μίσθωση στραφεί στη βραχυχρόνια».

Ισραηλινά project: Ένα κτίριο, ένα ιδιοκτήτης, 31 δωμάτια AirBnB

Στη συμβολή των οδών Σβώλου και Ιπποδρομίου, τα τελευταία χρόνια ολόκληρα κτίρια άλλαξαν χέρια και μετατράπηκαν σε διαμερίσματα βραχυχρόνιας μίσθωσης. Δύο οικοδομές επί της Σβώλου πωλήθηκαν σε εταιρείες ισραηλινών συμφερόντων.

Στην πρώτη περίπτωση το κτίριο κηρύχθηκε διατηρητέο το 2016, και αργότερα πωλήθηκε και μετατράπηκε σε ένα πολυτελές ξενοδοχείο. Οι τιμές είναι αντίστοιχες με αυτές που επικρατούν στο γύρω τετράγωνο – το οποίο κατακλύζεται από καταχωρήσεις στο Booking και στο AirBnB – και κυμαίνονται για μια νύχτα από 70€ τα δωμάτια, έως 100€ η σουίτα.

Η δεύτερη περίπτωση στο γωνιακό κτίριο της Ιπποδρομίου είναι κάπως διαφορετική. Από το 2008 μέχρι το 2018 στεγαζόταν εκεί η Μονάδα Εφήβων του ΑΧΕΠΑ. Το κτίριο λειτουργούσε ως το μοναδικό Κοινοτικό Κέντρο Ψυχικής Υγείας για Εφήβους στη χώρα, περιλαμβάνοντας υπηρεσία εξωτερικών ασθενών, ημερήσια νοσηλεία και ξενώνα βραχείας φιλοξενίας εφήβων σε ψυχοκοινωνική κρίση. Μετά τη λήξη της σύμβασης το 2018, οι ιδιοκτήτες φαίνεται πως δεν επιθυμούσαν την ανανέωση της σύμβασης με το ΑΧΕΠΑ.

Σήμερα το σύνολο του κτιρίου των 5 ορόφων έχει μετατραπεί σε μια ανακαινισμένη πολυκατοικία με 31 δωμάτια, καταχωρημένα όλα στο AirBnB. Τα διαμερίσματα ανήκουν σε μια εταιρεία δύο Ισραηλινών, οι οποίοι αφού αγόρασαν το ακίνητο, αποφάσισαν να το εκμεταλλευτούν εμπορικά. Για το λόγο αυτό, το διέθεσαν σε μια ελληνική εταιρεία διαχείρισης στη Θεσσαλονίκη. Συνολικά στην ατζέντα αυτής της εταιρείας βρίσκονται σήμερα 294 ακίνητα βραχυχρόνιας μίσθωσης στην πόλη. Αντίστοιχα παραδείγματα, ολόκληρων κτιρίων που διαχειρίζεται η ελληνική εταιρεία, συναντάμε στα Λαδάδικα και στη Δραγούμη. Η ισραηλινή εταιρεία διαθέτει πάνω από 10 ακίνητα στη Θεσσαλονίκη και ξεκίνησε τη δραστηριότητα της το 2017.

Τα ιστορικά μνημεία και το δημόσιο σπίτι μας

Το σχέδιο του Εμπράρ για τον μνημειακό άξονα της Γούναρη προέβλεπε μεταξύ άλλων μια στεγασμένη αγορά στη Ναυαρίνου. Όταν οι ανασκαφές ξεκίνησαν το έργο εγκαταλείφθηκε, καθώς αυτές έφεραν στο φως το ανάκτορο του Γαλέριου. Συνολικά, το ανακτορικό συγκρότημα καταλάμβανε μια περιοχή 150.000 τ.μ. από τη Ροτόντα ως τη θάλασσα, και από τα ανατολικά τείχη ως την Αγίας Σοφίας. Ο Γαλέριος έκανε τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα της επαρχίας του και τα ανάκτορα αυτά, το διοικητικό κέντρο του ενός τετάρτου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Το ορθογώνιο συγκρότημα έχει μια αξονική διάταξη, την οποία επιχείρησε να διατηρήσει και να αναδείξει το πολεοδομικό σχέδιο του Εμπράρ. Σήμερα, τα μάτια των επισκεπτών συνομιλούν με τις πολυώροφες οικοδομές που σκεπάζουν την πλατεία, και με τα διασωθέντα μάρμαρα των άλλοτε ψηλών αιθουσών του ανακτόρου. Στην κάθοδο της Γούναρη συναντά κανείς πλήθος μαγαζιών που προσφέρουν φαγητό, κοσμήματα, οπτικά και αξεσουάρ, ενώ παράλληλα είναι ένα τετράγωνο που δραστηριοποιούνται αρκετοί tattoo artists. Παρά το γεγονός ότι είναι μια πολυσύχναστη οδός, δεν έχει υπάρξει κάποιος σχεδιασμός για την ανάπλαση της, πέρα από κάποιες παρεμβάσεις στο πλακόστρωτο. Τα παγκάκια δίπλα από τον αρχαιολογικό χώρο συνεχίζουν να συγκεντρώνουν κόσμο τα βράδια που διατηρεί ζωντανή την κουλτούρα της φθηνής περιπτερίσιας μπύρας.

Δίπλα από τον αρχαιολογικό χώρο, η πλατεία είναι συνήθως κατειλημμένη από παιδιά που παίζουν καθημερινά με τους γονείς τους, σε μια από τις λίγες παιδικές χαρές που φιλοξενεί το ιστορικό κέντρο. Το συντριβάνι που βρίσκεται εκεί φιλοτεχνήθηκε τη δεκαετία του 1960, αλλά διαρκώς υποφέρει σε επίπεδο καθαριότητας, όπως και η ίδια η πλατεία. Η αίσθηση εγκατάλειψης των δημόσιων χώρων τα τελευταία χρόνια, έφερε και την απαξίωση τους, με αποτέλεσμα μεγάλες πλατείες και συντριβάνια να γίνονται καμβάς για γκραφιτάδες.

Η Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, αρχαιολόγος-θεατρολόγος και μέχρι πρότινος Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, σχολιάζει στην Parallaxi τους λόγους που ο μνημειακός αυτός άξονας δεν τυγχάνει της απαραίτητης αναγνώρισης. Για την ίδια, τα μνημεία και ο δημόσιος χώρος, είναι το δημόσιο σπίτι μας.

«Όταν στη συνείδηση μας ένας περιφραγμένος, αναστηλωμένος και περιποιημένος χώρος λειτουργεί ως δοχείο απορριμμάτων, αυτό δε δείχνει ωριμότητα. Είναι ανάγκη ο κόσμος της πόλης να ενημερωθεί για τη σημασία αυτών των μνημείων. Στις γειτονιές αυτές κυκλοφορούν κυρίως φοιτητές, που είναι συνήθως προσωρινοί κάτοικοι της πόλης. Ένας φοιτητής από μια άλλη πόλη ενδεχομένως δε ξέρει, και δεν τον νοιάζει να μάθει, τί είναι αυτό το ανάκτορο.

Ο λόγος βέβαια είναι ότι δεν έχουμε την ωριμότητα και την εμπειρία από τα σχολεία μας, ώστε να αντιληφθούμε ότι ο δημόσιος χώρος είναι και δικός μας χώρος, το δημόσιο σπίτι μας. Πρέπει να γίνει μια προσπάθεια από τη νεαρή ηλικία που θα καλλιεργεί το σεβασμό προς τα μνημεία. Δεν μαθαίνουμε κάτι τέτοιο στα σχολεία μας.

Θυμόμαστε τα μνημεία και την ιστορίας μας, όταν θέλουμε να τα χρησιμοποιήσουμε για να περηφανευτούμε για την καταγωγή μας ή αν αισθανθούμε ότι κάποιος θα μας τα πάρει. Τότε είναι δικά μας και τα θέλουμε. Θα πρέπει να έχουμε μια ανοιχτότητα, να τα θεωρούμε περιουσία μας, όπως είναι το σπίτι μας. Παράλληλα όμως να έχουμε και τη μεγαλοσύνη να τα προσφέρουμε στην παγκόσμια κοινότητα».