Τι γυρεύει μια αιγυπτιακή σφίγγα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης;

Σε μια επιτοίχια προθήκη στην εκθεσιακή ενότητα ‘Το Σαραπείο’ της μόνιμης έκθεσης «Θεσσαλονίκη, Μακεδονίας Μητρόπολις» στέκει μια μικρή σφίγγα από μαύρο βασάλτη ατενίζοντας γαλήνια τον επισκέπτη. Αν και ο χρόνος έχει αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια του, η «εξωτική» προέλευσή της γίνεται αμέσως αντιληπτή από τα αιγυπτιακά χαρακτηριστικά της μορφής.

Η μικρή σφίγγα (ΜΘ 4922) βρέθηκε το 1921 σε ανασκαφή στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, με αφορμή τη διάνοιξη της λεωφόρου «Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων» (πρώην Διοικητηρίου). Είναι αλήθεια άξιο απορίας πώς μια σφίγγα κατέληξε από την αρχαία Αίγυπτο στη Θεσσαλονίκη. Για ποιο λόγο χρειάστηκε να ταξιδέψει τόσο μακριά και ποιος τη μετέφερε;

Μπορεί το γλυπτό να έχει υποστεί φθορές και απώλειες (απουσιάζει το πίσω τμήμα του κορμού και το κάτω μέρος των μπροστινών ποδιών) ή σπασίματα και χαρακιές να έχουν τραυματίσει το κεφάλι και το σωζόμενο σώμα, παρόλα αυτά διασώζει σημαντικά μορφολογικά χαρακτηριστικά για την ερμηνεία του.

Εικονογραφικά η σφίγγα αποτελεί μια σύνθεση στοιχείων. Διαθέτει ανθρώπινο κεφάλι με γυναικεία χαρακτηριστικά, σώμα λιονταριού και ουρά, η οποία, αν και δε σώζεται, μάλλον κατέληγε σε κεφάλι φιδιού, πιθανότατα κόμπρας. Η σφίγγα αποδίδεται όρθια, σε βηματισμό, με το αριστερό μπροστινό πόδι προτεταμένο και το κεφάλι να κοιτάει σταθερά προς την κατεύθυνση που κινείται. Τα μάτια της είναι ένθετα, από άλλο υλικό, ενώ τα χαρακτηριστικά του νεανικού προσώπου της αποπνέουν ηρεμία. Στο κεφάλι φοράει μακριά περούκα με τριμερή διαμόρφωση και ανάγλυφη ταινία. Στην κορυφή του κρανίου, ένας ορθογώνιος τόρμος χρησίμευε για τη στερέωση στέμματος. Ένα ένδυμα, που μοιάζει με ποδιά, καλύπτει το στήθος και σημαντικό μέρος των ποδιών.

Βάσει των εικονογραφικών στοιχείων το γλυπτό θεωρείται ότι απεικονίζει τον αιγυπτιακό θεό Tutu. Γιός της θεάς Neith, o Tutu είναι ένας θεός με πολλές ιδιότητες. Γνωστός ως πανίσχυρος νικητής και θεϊκός βασιλιάς αποδίδεται με λιονταρίσια χαρακτηριστικά ή ως λιοντάρι, το παραδοσιακό σύμβολο της δύναμης των φαραώ. Η βασιλική υπόσταση του θεού τονίζεται από εμβλήματα των φαραώ, όπως το nemes (ριγωτό κάλυμμα κεφαλής), το διπλό ή tnἰ στέμμα, το γένι και η κόμπρα (uraeus), ενώ συχνά τονίζεται και η πολεμική φύση του με όπλα, άγρια ζώα ή στρατιωτικά ενδύματα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ικανότητά του να ελέγχει τους θεούς δαίμονες, τον ήλιο και το φεγγάρι, αλλά και τη μοίρα των ανθρώπων. Είναι θεός φύλακας, Αγαθός Δαίμων (Shay), που χαρίζει στους ανθρώπους μακροζωία και τους προστατεύει από αρρώστιες και κακά πνεύματα, κυρίως κατά τη διάρκεια του ύπνου. Είναι όμως και θεός τιμωρός, φύση δαιμονική, που επιφέρει θεία δίκη, τη νέμεση (petbe).

Η λατρεία του Tutu μαρτυρείται στην Αίγυπτο από τον 6ο αι. π.Χ. Γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής την Πτολεμαϊκή περίοδο, ενώ παραμένει ενεργή και στη ρωμαϊκή εποχή, τουλάχιστον έως τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ. Στα ελληνικά κείμενα ο θεός είναι αρχικά γνωστός ως Τοτόης, από τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους όμως επικρατεί το όνομα Τιθόης. Στην Αίγυπτο, ο Tutu λατρεύεται σε θρησκευτικά κέντρα μαζί με άλλες θεότητες, όπως η Neith, η Tapsais, ο Άμμων, ο Ώρος, η Ίσιδα, o Imhotep, o Bes κ.ά. Όπως γενικά συμβαίνει με τις αιγυπτιακές θεότητες, έτσι και ο Tutu παρουσιάζει σύνθετη εικονογραφία, που οφείλεται στον πανθεϊστικό χαρακτήρα του.

Ως Αγαθός Δαίμονας, δηλαδή ως μια θεότητα με αποτροπαϊκή και προστατευτική δύναμη, ο Tutu γνωρίζει λαϊκή αποδοχή και μεγάλη δημοφιλία. Η παρουσία του στη Θεσσαλονίκη εντάσσεται στο πλαίσιο διάδοσης της λατρείας των Αιγυπτίων θεών, συνέπεια των πιο εντατικών επαφών του ελληνικού κόσμου με την Αίγυπτο κατά την ελληνιστική περίοδο. Το αγαλμάτιο του Tutu βρέθηκε στο ιερό των Αιγυπτίων θεών της πόλης, ένα σημαντικό και μεγάλης εμβέλειας ιερό, που ιδρύεται μάλλον στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και λειτουργεί έως τις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. Στο λατρευτικό αυτό συγκρότημα συλλατρεύονται θεότητες του αιγυπτιακού (Ίσιδα, Σάραπις, Ώρος/Αρποκράτης) και ελληνικού πανθέου (Δίας Ύψιστος, Αφροδίτη, Διόνυσος). Το αγαλμάτιο, που χρονολογείται στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. , αποτελεί σπάνια μαρτυρία για τη λατρεία του Tutu εκτός Αιγύπτου. Στον ελλαδικό χώρο, ένα μόνον ακόμα παράδειγμα είναι γνωστό. Ένα ανάγλυφο από την Αμφίπολη, που σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Καλών Τεχνών της Βουδαπέστης.

Η εισαγωγή της σφίγγας στο ιερό της Θεσσαλονίκης έγινε πιθανότατα ως αφιέρωμα από κάποιο πιστό που είχε επαφές με την Αίγυπτο ή ίσως ακόμα από κάποιον Αιγύπτιο έμπορο. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η Θεσσαλονίκη και η Αλεξάνδρεια είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις. Άνθρωποι, προϊόντα, ήθη, έθιμα και ιδέες ταξίδευαν από το ένα μεγάλο λιμάνι της Μεσογείου στο άλλο. Μέσα από αυτό το πολυπολιτισμικό και πολυσυλλεκτικό δίκτυο βρήκε και η μικρή αιγυπτιακή σφίγγα τον δρόμο που την οδήγησε στο ακμάζον ιερό των Αιγυπτίων θεών της Θεσσαλονίκης.

*Εικόνα: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης