Υπόθεση Αθ. Χρυσοχόου: Η ιστορική απόφαση και ένα ντοκουμέντο από τη δικαστική διαδικασία

Το Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης απέρριψε την Τετάρτη (11/10) την ααγωγή των απογόνων του στρατηγού Αθανάσιου Χρυσοχόου, κατοχικού φρούραρχου της πόλης, κατά των αγωνιστών του αντιδικτατορικού αγώνα Αλέκου Γρίμπα και Σπύρου Σακέττα.

Η ιστορική απόφαση έρχεται πέντε χρόνια μετά την κατάθεση της αγωγής αυτής ενώ εκκρεμεί ακόμη η απόφαση για ανάλογη αγωγή εναντίον του Τριαντάφυλλου Μηταφίδη.

Oι κληρονόμου Χρυσοχόου είχαν ασκήσει σε βάρος του Μηταφίδη και των Γρίμπα – Σακέττα αγωγή τους ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, με την οποία ζητούσαν το ποσό των 200.000 ευρώ ως αποζημίωση από έκαστο των τριών.

Όπως αναφέρει δημοσίευμα της efsyn.gr, η αγωγή είχε κατατεθεί με αφορμή επιστολή προς το τότε δημοτικό συμβούλιο –προκειμένου να μετονομαστεί η οδός που είχε αποδοθεί στον Χρυσοχόου σε Αλμπέρτου Ναρ– των κρατουμένων της χούντας Γρίμπα – Σακέττα (ο πατέρας του πρώτου σκοτώθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, ο πατέρας του δεύτερου, μόνιμος υπολοχαγός του ελληνικού στρατού, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση στις γραμμές του ΕΛΑΣ), στην οποία έλεγαν ότι «είναι ιστορική βεβήλωση, άγος, ασέλγεια και τερατώδης απρέπεια να υπάρχουν ακόμα σε δρόμους της μαρτυρικής Θεσσαλονίκης τα ονόματα του κατοχικού φρούραρχου στρατηγού Αθ. Χρυσοχόου και του καθηγητή του Ρωμαϊκού Δικαίου “φον” Βυζουκίδη, όπως τον αποκαλούσαν οι φοιτητές του…».

Επί της αγωγής αυτής εκδόθηκε η υπ. αριθ 9820/2019 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, η οποία παρέπεμπε ως προς τον Μηταφίδη την αγωγή στο Μονομελές, όπου και δικάστηκε στις 26.4.2023 και αναμένεται η έκδοση απόφασης. Επειτα από κλήση δικάστηκε ξανά η αγωγή κατά Σακέττα και Γρίμπα στις 10.10.2022 και εκδόθηκε η 13371/2023, η οποία απέρριψε την αγωγή.

Στις 13 Ιουνίου 2023 συζητήθηκε στο ΣτΕ η έφεση ακύρωσης της 149/2022 απόφασης του Διοικητικού Εφετείου Θεσσαλονίκης –που κατέθεσαν οι τρεις εναγόμενοι– με την οποία ακυρωνόταν η μετονομασία της οδού Χρυσοχόου σε Αλμπέρτου Ναρ.

Παρά την κατάθεση έφεσης, οι πινακίδες με το όνομα του Αθ. Χρυσοχόου επανήλθαν.

Η parallaxi παρουσιάζει σήμερα την έγγραφη μαρτυρική κατάθεση του Μιχάλη Τρεμόπουλου υπέρ των Μηταφίδη, Σακέττα και Γρίμπα.

Αναλυτικά όσα αναφέρονταν σε αυτήν:

Θεωρώ τη μετονομασία της οδού στρατηγού Αθανασίου Χρυσοχόου σε οδό Αλβέρτου Ναρ πράξη ιστορικής αποκατάστασης της δημόσιας μνήμης της πόλης και τιμώ όσους την εισηγήθηκαν στο Δημοτικό Συμβούλιο Θεσσαλονίκης.

Η αγωγή απογόνων του στρατηγού Χρυσοχόου για προσβολή της μνήμης του εκτιμώ πως έγινε για να διατηρήσει αμφιβολίες σε μέρος της κοινής γνώμης για τον ρόλο αυτής της αμφιλεγόμενης προσωπικότητας στη Θεσσαλονίκη. Παρόλες όμως τις προσπάθειες και του ιδίου εν ζωή, τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι δεν ήταν ένας απλός συνεργάτης των κατακτητών αλλά και ότι έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο σε μια πολύ σκοτεινή περίοδο της ελληνικής ιστορίας.

Ο συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου, επιτελάρχης του στρατηγού Τσολάκογλου και πρώτου δωσίλογου πρωθυπουργού, ήταν τυπικά ο γενικός επιθεωρητής των νομαρχιών Μακεδονίας αλλά ουσιαστικός φρούραρχος του κατοχικού κράτους και θεωρούνταν, μάλιστα, ο πραγματικός αρχηγός της δοσιλογικής ένοπλης οργάνωσης ΥΒΕ/ΠΑΟ.

Είχε συνεργαστεί με τις αρχές κατοχής ακόμη και την εποχή που με αλλεπάλληλες αποστολές ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης στελνόταν στα ναζιστικά στρατόπεδα για να εξοντωθεί. Όπως είναι γνωστό και προκύπτει από έγγραφα η γερμανική κατοχική διοίκηση στη Θεσσαλονίκη έλεγχε απόλυτα τις πράξεις των ελληνικών δοσιλογικών αρχών, ακόμη και τις ενδοϋπηρεσιακές τους επικοινωνίες. Σε έγγραφο της 13.9.1943, που αντίγραφό του επικαλούμαι, η γερμανική διοίκηση απαιτεί από τις ελληνικές αρχές απόλυτη υποταγή, ζητώντας όλα τα υπηρεσιακά έγγραφα, μη εξαιρουμένης της Χωροφυλακής να τίθενται υπόψη του Γραφείου ΙΙ της γερμανικής διοίκησης, με εντολή του Συμβούλου Μέρτεν.

Ακόμη και την εποχή που κατέρρεε το κατοχικό καθεστώς ο Χρυσοχόου δεν δίστασε να αναλάβει, από τις 7.10.1944, Γενικός Διοικητής Μακεδονίας. Ο ρόλος του ήταν κομβικός. Μάλιστα, σε έγγραφο του γερμανικού Α2 για τη Θεσσαλονίκη στις 13.10.1944 αναφέρεται: «Το κομμουνιστικό στοιχείο είναι εδώ, όπως και στην Αθήνα, τόσο ισχυρό, που με βεβαιότητα πρέπει να αναμένεται πρώτα η κατάληψη της πόλης υπό τον EΛΑΣ. Παίρνοντας υπόψη ότι δεν μπορούμε να εμποδίσουμε μια ανάλογη εξέλιξη, που είναι μάλιστα ολότελα επιθυμητή, συνιστάται, για να διατηρηθεί το δικό μας γόητρο, να χρησιμοποιείται γι’ αυτά τα ζητήματα εκτεταμένα ο γενικός επιθεωρητής Χρυσοχόου, ο οποίος με πρωτοβουλία του πρέπει να θέτει σε δράση Τάγματα Ασφαλείας, Αστυνομία και Χωροφυλακή, όπως το έπραξε ο Ράλλης στην Αθήνα. Μ’ αυτό τον τρόπο θα καλύπταμε επαρκώς και τη δική μας υποχρέωση και η επιθυμητή κατάσταση του πολιτικού χάους θα επικρατούσε, αν προχωρήσουν τα πράγματα σε ένοπλες συγκρούσεις». (1)

Πολλοί συνεργάτες των Γερμανών προσπαθούσαν να επιβιώσουν στο νέο τοπίο που διαμορφωνόταν στην Ελλάδα. Όμως άνθρωποι σαν τον Κισά Μπατζάκ, η ηγεσία του δοσιλογικού ΕΕΣ (Ελληνικός Εθνικός Στρατός), έχουν αποκηρυχθεί από την εξόριστη Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και το Γενικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Παρόλα αυτά, εντείνει τις προσπάθειές του για την προσχώρηση του ΕΕΣ στον ΕΔΕΣ του Ζέρβα (2) με την υποστήριξη του Χρυσοχόου, που επιδίωκε να δημιουργήσει ένα ισχυρό μέτωπο, ικανό να αντιταχτεί στρατιωτικά την κατάλληλη στιγμή στα σχέδια του «αναρχοκομμουνισμού». (3)

Τα σχέδια αυτά ήρθε να ενισχύσει απόφαση του δοσιλογικού Υπουργείου Στρατιωτικών, που προέβλεπε τη διάθεση αξιωματικών για τη στελέχωση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Παράλληλα, οι Γερμανοί αποφυλάκισαν τους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ που κρατούνταν στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», με την προϋπόθεση ότι θα στελέχωναν τον ΕΕΣ και δεν θα στρέφονταν κατά του στρατού Κατοχής και με γερμανικά αυτοκίνητα στέλνονται στα τμήματα του Μιχάλαγα (4). Έτσι, ο ΕΕΣ του Κισά Μπατζάκ έγινε ρυθμιστικός παράγοντας των εξελίξεων.

Στις αρχές Οκτωβρίου οι Γερμανοί διέταξαν τον αιμοσταγή Δάγκουλα και κατόπιν τα τμήματα του ΕΕΣ να απομακρυνθούν από την πόλη. Όμως στις 18 Οκτωβρίου ο Κισά Μπατζάκ, όπως είχε κάνει πιο πριν ο Δάγκουλας, επισκέφτηκε τον Χρυσοχόου, ο οποίος τον συμβούλευσε να μην απομακρυνθεί πολύ από την πόλη γιατί δεν αποκλειόταν να ζητηθεί η συνδρομή του για να αποτραπεί η κατάληψή της από τον ΕΛΑΣ. Έτσι, ο Κισά Μπατζάκ στις 20 Οκτωβρίου μετέφερε το στρατηγείο και τους άντρες του ΕΕΣ στον Άγιο Αθανάσιο, 20 χλμ. έξω από τη Θεσσαλονίκη. (5) Εκεί, η ηγεσία του ΕΕΣ διέταξε τους άντρες να προσθέσουν στο σήμα στα πηλίκιά τους ένα «Δ» και μεταμορφώθηκαν σε ΕΔΕΣ του Ζέρβα, παρά τη δήλωση του ΕΔΕΣ Θεσσαλονίκης ότι πρόκειται για «πρωτοβουλία δική τους και μόνον». (6)

Τη στιγμή που γίνονταν μαχητικές διαδηλώσεις (20 και 22 Οκτωβρίου 1944) με αίτημα τη διάλυση των ταγμάτων ασφαλείας (7), ο Χρυσοχόου τα προστάτευε και επιδίωκε τη συσπείρωση όλων των δοσιλόγων σε αντικομουνιστική βάση. Σε τηλεγράφημά τους προς το αρχηγείο του ΕΔΕΣ Μακεδονίας στις 26.10, ο υπολοχαγός Στ. Πέτροβας κι ο επίλαρχος Βασ. Ζωάκος, από τον Άγιο Αθανάσιο όπου βρίσκονται μαζί με τους άλλους ταγματασφαλίτες, θα αναφέρουν: «Την 23ην τρέχοντος ελάβομεν εντολήν παρά του κ. Υπουργού Γενικού Διοικητού Μακεδονίας Συν/χου Ιππικού Χρυσοχόου Αθανασίου να έλθωμεν εις επαφήν μετά των ανεγνωρισμένων τμημάτων του ΕΔΕΣ ίνα ανακοινώσωμεν ότι Εθνική ανάγκη επιβάλλει το ταχύτερον να σπεύσωσι προς κατάληψιν της πόλεως Θεσσαλονίκης ήτις ευρίσκεται ουσιαστικώς υπό Κομμουνιστικήν κατοχήν από εβδομάδος». (8)

Παρά την απομάκρυνση από την πόλη, η ηγεσία του δοσιλογικού ΕΕΣ διατηρούσε στενές  επαφές με τον Χρυσοχόου, καθώς και με τον Στρατιωτικό Διοικητή Παπαγεωργίου. Ο Χρυσοχόου προσπάθησε ώστε να σπεύσουν οι ένοπλοι του Κισά Μπατζάκ να μπουν στην πόλη πριν από τον ΕΛΑΣ. (9)

 Είχαν προσδιορίσει, μάλιστα, την έναρξη της επιχείρησης για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης στις 28 Οκτωβρίου. Ο Κισά Μπατζάκ, που υπέγραφε πια ως μέλος των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών του αρχηγείου ΕΔΕΣ Μακεδονίας, σημείωνε: «Η απόφασις αύτη ελήφθη κατόπιν προσκλήσεως των Αρχών και του Εθνικόφρονος πληθυσμού Θεσσαλονίκης. Ο Γενικός Διοικητής Συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου δι’ αντιπροσωπείας εμπόρων και Αξ/κων παρουσιασθείσης την 25ην τρέχοντος παρέγγελε κατηγορηματικώς και εγγράφως προς ημάς ότι όλοι Αρχαί και νομιμόφρων Λαός είναι παρά το πλευρόν μας προς επιβολήν της τάξεως του Νόμου». (10)

Στη συνέχεια επιδίωξε, όπως και πολλοί άλλοι συνεργάτες των κατακτητών, να ενταχθεί στον κυρίαρχο εθνικό κορμό στη νέα κατάσταση πραγμάτων. Η ατμόσφαιρα του εμφυλίου πολέμου και η ατιμωρησία που ακολούθησε επέτρεψαν τις εξελίξεις αυτές. Δεν δίστασε, μάλιστα, να καταθέσει ως μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη του Μέρτεν. Όμως μόνο στη διάρκεια της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967 δόθηκε το όνομά του σε οδό της πόλης.

Δεν αποτελεί σαφώς πρότυπο αξιομνημόνευτου πολίτη της Θεσσαλονίκης ενώ αντίθετα η αλλαγή της ονομασίας της οδού αποτελεί χρέος του Δήμου απέναντι στα θύματα και πράξη αποκατάσταση της δημόσιας μνήμης της πόλης. Σε κάθε περίπτωση, δεν αποτελεί αρμοδιότητα της Δικαιοσύνης να κρίνει επί της ουσίας την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης καθώς και την εισήγηση με την οποία αυτή έχει παρθεί.

Επισημάνσεις

(1) Παναγ. Κουπαράνης, «Η Θεσσαλονίκη στην κατοχή…», στον τόμο ‘Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912’, ΚΙΘ, 1986, σ. 207. Επιστολή στις 13.10.1944 του Α2 της Πέμπτης Ομάδας Στρατιών προς το Στρατιωτικό Επιτελείο

(2) C. Μ. Woodhouse, Το μήλο της έριδος -Η ελληνική αντίσταση και η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, Αθήνα 1976, σ. 151, όπου σημειώνεται ότι, παρόλο που ο ΕΔΕΣ είχε δεσμευτεί στο πλαίσιο του σχηματισμού της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, ο Ζέρβας ήταν διατεθειμένος να δει με συμπάθεια τον ΕΕΣ αλλά τελικά «υποχρεώθηκε από τον Βρετανό σύμβουλο του να σκληρύνει την καρδιά του».

(3) Αθ. Χρυσοχόου, Οι Γερμανοί εν Μακεδονία, σσ. 407-409.

(4) Ι.Α.Μ., Δικογραφίες Δοσιλόγων: «Ένορκες καταθέσεις Χρυσοστόμου Κ. και Ιωάννη Π.», Κοζάνη, 11 και 27 Νοεμβρίου 1944. -βλ. Δορδανάς, Έλληνες…, ό.π., σ. 467.

(5) Αθ. Χρυσοχόου, Οι Γερμανοί εν Μακεδονία, σσ. 435-436. Σε αυτή τη μετακίνηση αναφέρεται προφανώς ο Τομανάς λέγοντας ότι, πριν φύγουν οι ταγματασφαλίτες, «συναθροίστηκαν στην πλατεία Αγίας Σοφίας και, “υπό τας ευχάς των ιερέων των ταγμάτων”, ορκίστηκαν να πολεμήσουν ως το τέλος τους “κομουνιστουλάρ”». Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 253. -βλ. και Γιάννη Γκλαρνέτατζη, Η παραμελημένη απελευθέρωση (1944).

(6) Εφημ. «Ελευθερία», 17.9.1945.

(7) Γ. Τερζόπουλος, Ελασίτης, εφημ. «Θεσσαλονίκη», 31.10.1983.

(8) Δορδανάς, Έλληνες…, ό.π., σ. 480-3.

(9) Ι.Α.Μ., Δικογραφίες Δοσιλόγων: «Υπόμνημα Αθανασίου Χ.», Θεσσαλονίκη, 18 Μαΐου 1945. Χρυσοχόου, Οι Γερμανοί εν Μακεδονία, σσ. 436-438. -βλ. Δορδανάς, Έλληνες…, ό.π., σ. 480.

(10) Ι.Α.Μ., Δικογραφίες Δοσιλόγων: Ε.Ο.Ε., Ε.Ο.Ε.Α., Αρχηγείον Μακεδονίας ΕΔΕΣ, Αριθ. πρωτ. Α.Π., «Διαταγή», Εκ του Αρχηγείου Μακεδονίας ΕΔΕΣ (Κισσά Μπατζάκ). -βλ. Δορδανάς, Έλληνες…, ό.π., σ. 484.