Αστικοί μύθοι: Η πόλη κάτω απ΄την πόλη

της Κύας Τζήμου

Όλοι βλέπουμε και θαυμάζουμε τα πολλά μνημεία που σώζονται σ΄αυτήν την πόλη από τους ελληνιστικούς χρόνους, το Βυζάντιο και την ρωμαϊκή εποχή. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι πολλά από αυτά τα μνημεία συνδέονται με υπόγειες στοές; Οι μύθοι ότι κάτω από την πόλη υπάρχει μια υπόγεια Θεσσαλονίκη, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, βασίστηκαν στην εύρεση στοών κατά την διάρκεια της ανοικοδόμησης και την διάνοιξη των θεμελίων πολυκατοικιών, αλλά και την διατήρηση μέχρι σήμερα τμημάτων κρυπτών και κατακομβών αλλά και διαφόρων καταπακτών σε σημεία της πόλης. Κάποτε ίσως αυτή η υπόγεια Θεσσαλονίκη να ήταν ένα πολυσύχναστο μέρος, αλλά σήμερα σώζονται μόνον κάποια ελάχιστα μεμονωμένα τμήματά της που μόνο σε υποθέσεις οδηγούν τους αρχαιολόγους και τους διαφόρους λάτρεις των μυστηρίων.

Εικάζεται λοιπόν ότι κάτω απ΄την πόλη υπήρχε ένα καλά οργανωμένο δίκτυο στοών, που ανάγεται στην ελληνιστική εποχή. Υπόγειες διαβάσεις που κατασκευάστηκαν από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, ως δευτερεύον οχυρωματικό έργο. Οι υπόγειες αυτές διαβάσεις χρησίμευαν κυρίως για την διέλευση επιφανών προσώπων, αυλικών, αγγελιοφόρων, στρατιωτών και κατασκόπων, που διέσχιζαν έτσι αθέατοι την πόλη και έβγαιναν στην επιφάνεια από πολλαπλές καλά κρυμμένες εισόδους.

Οι 2 σήραγγες του Πολιορκητή: Ο βασιλιάς της Μακεδονίας, ο Δημήτριος Α΄ ο Πολιορκητής (337 – 283 π.Χ.) ήταν ένας από τους Διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κεντρικό πρόσωπο κατά τους αιματηρούς πολέμους που ξέσπασαν γύρω από την επικράτηση στα εδάφη της ανατολικής Μεσογείου μετά το θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη. Το προσωνύμιό του το οφείλει στις θαυμαστές επιδόσεις του στην ανεπιτυχή Πολιορκία της Ρόδου το 305 π.Χ. αλλά και στην κατασκευή πολιορκητικών μηχανών. Μάλιστα στη διάρκεια της πολιορκίας αυτής, ο Δημήτριος συνέλαβε ένα τολμηρό σχέδιο που προέβλεπε τη δημιουργία σήραγγας για την επίθεση στην πόλη. Τα σχέδιά του όμως προδόθηκαν και οι Ρόδιοι μαθαίνοντάς το επιχείρησαν να κατασκευάσουν κι εκείνοι μια σήραγγα για να συναντήσουν και να απωθήσουν τους αντιπάλους τους. Έτσι, οι δύο αντίπαλοι πολέμησαν μεταξύ τους και κάτω από το έδαφος. Ο Δημήτριος έμεινε στον θρόνο 6 χρόνια και στην ιστορία για τις εντυπωσιακού μεγέθους και φιλοδοξίας εκστρατείες που τελικά τον οδήγησαν στην αιχμαλωσία μετά από την τελευταία του εκστρατεία στην Συρία. Λέγεται πως διατηρούσε στενές σχέσεις με τους πειρατές με ειδικότητα στην διάνοιξη λαγουμιών σε πολιορκίες ήταν γνωστός για την μελέτη των πολεμικών προπαρασκευών και φαίνεται ο πρώτος που θέλησε να κάνει την Θεσσαλονίκη μια απόρθητη πρωτεύουσα – λιμάνι. Αρχικά υπήρχαν δύο στρατιωτικές σήραγγες, η Φαρδιά και η Στενή που διέτρεχαν την πόλη. Η Στενή σήραγγα ξεκινούσε από τα ανάκτορα του Πολιορκητή που ήταν στο ίδιο σημείο με τα βυζαντινά στον βορειοδυτικό μέρος της πόλης διέτρεχε λοξά τα τείχη, περνώντας κοντά από την εκκλησία των Δώδεκα Αποστόλων και κατέληγε στο στο λιμάνι που τότε ήταν λίγο πιο κάτω από το κτίριο των Δικαστηρίων, στα θαλάσσια στόμια των πύργων του Τοπ Χανέ. Η Φαρδιά ξεκινούσε μέσα από τα τείχη, δεξιά από την αριστερή «Πορτάρα», περνούσε κάτω από το Διοικητήριο και κατέληγε κάπου στην Πλατεία Δικαστηρίων. Αυτές τις ελληνιστικές στρατιωτικές σήραγγες επέκτειναν αργότερα οι Ρωμαίοι σε ένα πιο δαιδαλώδες δίκτυο.

Την περίοδο της Pax Romana οι στρατιωτικές σήραγγες έπεσαν σε αχρηστία. Η ύπαρξη τους όμως χρησίμευσε πολύ στους τους πρώτους Χριστιανούς ώστε να δημιουργήσουν ένα παράλληλο δίκτυο κατακομβών την εποχή των διωγμών, που χρησιμοποιούνταν ως τόποι θρησκευτικής λατρείας και μυστικής συνάθροισης. Οι κατακόμβες αυτές συνέδεαν τους πρωτοχριστιανικούς ναούς. Ακόμη και σήμερα σώζονται κάποια τμήματά τους.

Στο δάπεδο του Όσιου Δαβίδ υπάρχουν 3 καταπακτές που οδηγούσαν σ’ αυτό το υπόγειο περίπλοκο δίκτυο. Η συνέχεια των υπόγειων διαβάσεων καταστράφηκε με την διάνοιξη των θεμελίων των πολυκατοικιών κατά την ανοικοδομητική έξαρση των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Υπολείμματα αυτού του υπόγειου δικτύου είναι οι οι κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη και αυτή που συνέδεε τον Άι Δημήτρη με την Αγία Σοφία. Τις σήραγγες τις χρησιμοποιούσαν άλλωστε και οι βυζαντινοί Αυτοκράτορες για να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας και στις δυο εκκλησίες. Υπήρχε επίσης και η λεγόμενη Στοά των Κάστρων, που διέτρεχε τα τείχη από το Λευκό Πύργο ως το Επταπύργιο και χωρούσε ολόκληρη άμαξα. Τμήμα αυτής της Στοάς σώζεται μέσα στο υπόγειο του σούπερ μάρκετ Μερκάτο στην Ιπποδρομίου, στον φωταγωγό της πολυκατοικίας στο νούμερο 7.

Στην εποχή του Γαλέριου είχε κατασκευαστεί επίσης μια σήραγγα που εξυπηρετούσε τις μετακινήσεις του αυτοκράτορα που έβγαζε από τον Ιππόδρομο μέχρι βόρεια στο άγαλμα του Καρατάσσου. Ανοίγματα αυτής της σήραγγας που είχε σχέση με τον αρχαίο Ιππόδρομο και και τα ανάκτορα του Γαλέριου βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της εκσκαφής του οικοπέδου στην Φιλικής Εταιρίας.

Η φωτογραφία είναι του 1978 από το βιβλίο “Η Μυστική ιστορία της Θεσσαλονίκης του Μαρίνου Χαραλάμπους, εκδ. Αρχέτυπο

Το δίκτυο αυτό φυσικά θα ήταν αδύνατον να διατηρηθεί μετά την ανοικοδόμηση ή να υποστηριχτεί ώστε να καταστεί ακίνδυνο για μια βόλτα, παρόλο που μαρτυρίες παλαιότερων Θεσσαλονικέων λένε ότι πριν τον πόλεμο είχαν ανακαλύψει με τις παιδικές τσακαλοπαρέες πολλά ανοίγματα που οδηγούσαν σε μια εξερεύνηση κάτω απ΄την πόλη. Αυτή η υπόγεια πόλη, όμως, είναι πλέον μια πτυχή της ιστορίας που θα μείνει μάλλον για πάντα στη σφαίρα του μύθου.

*Πηγές: «Ιστορία των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου», έκδ. Ελευθεροτυπίας, 1993 “Η Μυστική ιστορία της Θεσσαλονίκης” του Μαρίνου Χαραλάμπους, εκδ. Αρχέτυπο

*Οι φωτογραφίες από τις καταπακτές στο δάπεδο του Οσίου Δαυίδ είναι της Ελένης Βράκα