Ο παλιός συνοικισμός Χιρς των Εβραίων

Ο οικισμός Χιρς Βαρδαρίου απεικονίζεται ολοκληρωμένος στα σχέδια του Δήμου Θεσσαλονίκης το 1900.

της Κύας Τζήμου

Ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς δημιουργήθηκε από την Ισραηλιτική Κοινότητα μετά την πυρκαγιά του 1890 (την ίδια εποχή δημιουργείται και ο συνοικισμός της Καλαμαριάς), για να στεγάσει πυροπαθείς που ως τότε κατοικούσαν στο παραθαλάσσιο τμήμα της Θεσσαλονίκης, όπου έγιναν διαπλατύνσεις και ευθυγραμμίσεις οδών. Το τμήμα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι ρυμοτομικές αυτές αλλαγές κάλυπτε κυρίως την περιοχή που οι Εβραίοι ονόμαζαν συνοικία Καλντιργκιούτς και οι Χριστιανοί συνοικία της Μητρόπολης. Ήταν ο τόπος στον οποίο είχαν μεταφερθεί υποχρεωτικά το 1664 όλοι οι υφαντές της πόλης και όπου λειτουργούσε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα το κέντρο παραγωγής τσόχας. Τα οικόπεδα που αποτέλεσαν το συνοικισμό Βαρόνου Χιρς αγοράστηκαν το Μάιο του 1891. Όπως συνηθιζόταν τότε, για να είναι ασφαλής η συναλλαγή, ως εικονικοί αγοραστές αντί της Κοινότητας εμφανίστηκαν πρόσωπα κύρους, όπως ο αρχιραβίνος των Παρισίων Ζαδόκ Κουν, ο επιχειρηματίας Σαμουήλ Σαούλ Μοδιάνο, ο αρχιραβίνος Θεσσαλονίκης Ιακώβ Χανανιά Κόβο. Το 1905 οι τίτλοι των οικοπέδων μεταγράφηκαν στο όνομα της Ισραηλιτικής Κοινότητας (κτηματολογικό βιβλίο Χουλασά έτους Εγίρας 1321-1905). Συνολικά, αφορούσαν 35 στρέμματα (σύμφωνα με έγγραφο του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης)».

Το όνομα Χιρς δόθηκε προς τιμήν του ζεύγους Χιρς που προσέφεραν χρήματα για την κατασκευή ενός πολυιατρείου εντός του συνοικισμού αλλά και άλλων υποδομών.

Τοποθεσία οικισμού Χιρς

Το 1898, μια επιδημία ελονοσίας προκάλεσε σε διάστημα 2 μηνών τον θάνατο 50 Εβραίων στον συνοικισμό. Ο γιατρός Μισραχή βλέποντας τη θλιβερή κατάσταση των ασθενών απευθύνθηκε στη βαρόνη που έκανε τρεις δωρεές των 10.000 φράγκων στην εβραϊκή κοινότητα (από αυτά τα χρήματα ανεγέρθηκε και η πολυκλινική Μωρίς ντε Χιρς).

Γεωγραφικά ο συνοικισμός του Βαρόνου Χιρς οριοθετούνταν από τις οδούς Μοναστηρίου, Αναγεννήσεως και από τον παλιό σταθμό, σε μια έκταση περίπου 35 στρεμμάτων. Γεωλογικά, ωστόσο, αναπτύσσονταν ανάμεσα σε δυο χειμάρρους και στις σιδηροδρομικές γραμμές. Αρχικά, ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς περιλάμβανε 153 σπίτια, στα οποία κατοίκησαν περίπου 285 οικογένειες. Αν και ο αριθμός των οικογενειών ήταν διπλάσιος από τον προβλεπόμενο, οι συνθήκες στέγασης ήταν κατά πολύ ανώτερες από εκείνες που επικρατούσαν στην Καλντιργκιούτς. Αναφορά του 1931 κάνει λόγο για 250 «σπιτάκια» (casicitas) και προσθέτει: «Το οικόπεδο αυτό (του συνοικισμού) περιβάλλεται από χείμαρρο. Ανάμεσα στα οικήματα που οικοδόμησε η Κοινότητα υπάρχει και μεγάλος αριθμός μικρών οικοδομημάτων που ανήκουν σε τρίτους, οι οποίοι πληρώνουν κάποιο ενοίκιο για τα οικόπεδα που καταλαμβάνουν» (Αρχείο ΙΚΘ). Στην περιοχή είχαν καταλύσει και αρκετοί φυγάδες Εβραίοι που έφτασαν στην Θεσσαλονίκη εξαιτίας των πογκρόμ της Κέρκυρας και του Κίτσενεφ. Η πλειοψηφία των κατοίκων του συνοικισμού ήταν πλανόδιοι μικρέμποροι, χειρώνακτες εργάτες και αχθοφόροι, ενώ πολύ μεγάλο ήταν το ποσοστό απόρων, ανέργων και χήρων. Υπήρχαν μάλιστα άτομα που δεν είχαν βγει ποτέ από το συνοικισμό λόγω φτώχειας και δεν ήξεραν πώς είναι η πόλη.

Στο συνοικισμό υπήρχε ένα καφενείο, όπου βρισκόταν και το μοναδικό τηλέφωνο του συνοικισμού και ένα παντοπωλείο. Ο συνοικισμός διέθετε επίσης το 7ο σχολείο για εβραιόπουλα, αλλά και εβραϊκό ψυχιατρείο – βρισκόταν στη γωνία των οδών Γιαννιτσών και Σταύρου Βουτυρά. Εγκαταστάθηκε σε ιατρείο του εβραϊκού νοσοκομείου που προηγουμένως υπήρχε στο συνοικισμό Βαρόνου Χιρς και λειτούργησε το 1930.

Το εβραϊκό ψυχιατρείο του συνοικισμού

Το Ολοκαύτωμα

Ο συνοικισμός, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, χρησίμευσε σαν φυλακή όλων των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αφού από εκεί φορτώθηκαν βίαια στα τρένα και μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα του θανάτου 46.000 περίπου Εβραίοι Θεσσαλονικείς, λόγω και της γειτνίασής του με τον Σιδηροδρομικό Σταθμό. Στις 4 Μαρτίου του 1943, ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς περιφράσσεται με σανίδες και συρματοπλέγματα. Απαγορεύεται η έξοδος στους κατοίκους του. Οι κάτοικοι του συνοικισμού ήταν οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν, τη 15η Μαρτίου του 1943. Η αναχώρηση του πρώτου συρμού για Άουσβιτς-Μπίρκεναου έγινε τα ξημερώματα εκείνης της μέρας.

Το τρένο αποτελούνταν από βαγόνια για οκτώ άλογα όπου στοιβάζονται 80 άνθρωποι. Στα κενά δωμάτια του συνοικισμού οδηγούνται αμέσως κάτοικοι των διπλανών γκέτο. Εφεξής ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς θα χρησιμεύει σαν σταθμός διερχομένων, όπου θα οδηγούνται οι κάτοικοι των γκέτο της Θεσσαλονίκης και μετά από σύντομη διαμονή θα στοιβάζονται στα τρένα.

«Στου Βαρώνου Χιρς ήταν πολύ δύσκολα, είχαμε ένα δωμάτιο, από τα ρούχα που βρήκαμε εκεί και μία δύο κουβέρτες που είχαμε τις στρώναμε με τη σειρά και κοιμόμασταν κάτω. Ήμασταν περίπου δεκαπέντε άτομα σε ένα δωμάτιο. Τα σπίτια ήταν χαμηλά. Εκεί μείναμε τέσσερις εβδομάδες ώσπου να έρθει η σειρά μας. Μας έδιναν συσσίτιο αλλά αγοράζαμε και από τη μαύρη αγορά. Στο τέρμα που ήταν ο σταθμός, εκεί έρχονταν πολλοί μαυραγορίτες». (Σύλια Σεβή, στο Ε. Κούνιο-Αμαρίλιο & Α. Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα).

«Έτσι εμείς, όπως και πολλοί άλλοι, ρίξαμε τα χρυσαφικά μας σε ένα πηγάδι στου Βαρώνου Χιρς, για να μην τα παραδώσουμε στους Γερμανούς. Επίσης στου Βαρώνου Χιρς υπήρχε μια ειδική υπηρεσία, όπου αλλάξαμε τις δραχμές μας με επιταγές σε πολωνικά νομίσματα (ζλότυ). Μας έλεγαν ότι θα χρησιμοποιούσαμε τα χρήματα αυτά για τις πρώτες ανάγκες μας εκεί που θα πάμε. Μας έλεγαν ότι εκεί μας περιμένουν ωραία επιπλωμένα σπίτια». (Ανριέτα Μόλχο, στο Ε. Κούνιο-Αμαρίλιο & Α. Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα).

Παρακάτω θα δείτε ένα χαρακτηριστικό κείμενο του Ντίνου Χριστιανόπουλου για τη συνοικία Χιρς (από τον τόμο Θεσσαλονίκην ου μ’ εθέσπισεν).

“Για πολλά χρόνια σύχναζα σε μια κακόφημη περιοχή, τα Παραβαρδάρια. Εγώ τη βάφτισα έτσι και μ’ αυτό το όνομα εννοούσα δυο συνοικισμούς: τη Ραμόνα (μεταξύ Βαρδάρι και νέου σιδηροδρομικού σταθμού) και το συνοικισμό Χιρς (μεταξύ Βαρδάρι και παλιού σταθμού). Αμέσως μετά τον πόλεμο, ο συνοικισμός Χιρς άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στην κακόφημη Θεσσαλονίκη, και μάλιστα επί πολλές δεκαετίες. Μόλις τώρα τελευταία άρχισε ν’ αποχρωματίζεται κι αυτός. Ο συνοικισμός Χιρς, λοιπόν, ταυτίστηκε και για μένα με το νυχτερινό και αγοραίο έρωτα. Ενώ όμως για τους πιο πολλούς αυτή η περιοχή δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα μέρος που τους βόλευε για ψουνιστήρι, εμένα με έκαιγε γιατί μου θύμιζε διαρκώς τα μαρτύρια των Εβραίων. Γιατί, όπως ξέρεις, οι Γερμανοί είχαν κάνει εδώ, το 1943, ένα φριχτό γκέτο για τους φουκαράδες τους Εβραίους κι από δω τους φόρτωσαν στα απαίσια βαγόνια του θανάτου. Εδώ λοιπόν, γράφτηκε η τελευταία σελίδα του δράματος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Σκηνές απίθανες εξευτελισμού και μαρτυρίου. Δεν τα ζήσαμε βέβαια, τα διαβάσαμε (εγώ πρόλαβα να δω τα ατελεύτητα καραβάνια των Εβραίων στην Εγνατία), πάντως είναι εύκολο να καταλάβει κανείς την τραγωδία που ξετυλίχθηκε σ’ αυτή τη γειτονιά.

Σ’ αυτή λοιπόν, τη γειτονιά του μαρτυρίου ενός ολόκληρου λαού πήγαινα εγώ για να ψουνίσω έρωτα και να ψουνιστώ. Και μη μου πεις ότι αυτός ο έρωτας δε γίνονταν να μην έχει μια γεύση από το μαρτύριο αυτό, αφού κι αυτός ο έρωτας μαρτύριο ήταν. Κι ακριβώς γιατί ο έρωτάς μου ήταν ένα μαρτύριο, με βοηθούσε να ζήσω και να νιώσω ακόμη περισσότερο το μαρτύριο των συνανθρώπων μου.”

Το ζεύγος Χιρς

Ο βαρόνος Μορίς Χιρς (1831- 1896) ασχολήθηκε με τα οικονομικά, εργάστηκε στον τραπεζικό οίκο Bischoffsheim & Goldschmidt, και με τη σύζυγό του Κλάρα ανέπτυξαν έντονη φιλανθρωπική δράση. Το 1869 η οθωμανική κυβέρνηση του ανέθεσε την κατασκευή και την εκμετάλλευση σιδηροδρομικών δικτύων. Τα κέρδη από τις μετοχές των εταιριών του του απέφεραν πάνω από 100 εκατομμύρια δολάρια. Η Κλάρα μετά τον θάνατο του αγαπημένου της γιου Λουσιέν (πέθανε στα 31 του χρόνια από πνευμονία. Το ζεύγος είχε και μία κόρη η οποία πέθανε σε βρεφική ηλικία) διέθεσε ολόκληρη σχεδόν την οικογενειακή τους περιουσία σε φιλανθρωπίες σε όλες σχεδόν τις εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης, στη Ρωσία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, τη Σερβία και την Ελλάδα.  Η φιλανθρωπική δράση του επεκτάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου χρηματοδότησε την κατασκευή πολλών ιδρυμάτων, με κυριότερο το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο και τον συνοικισμό Βαρόνου Χιρς. Η ανέγερση του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου άρχισε το 1904 (αρχική ονομασία Νοσοκομείο Χιρς, αργότερα Λαϊκό και τέλος Ιπποκράτειο) με σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Πιέρο Αριγκόνι. Η βαρόνη Χιρς διέθεσε 200.000 χρυσά φράγκα για το νοσοκομείο, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1908. Το ζεύγος Χιρς επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη μόνο μια φορά, το 1874. Το όνομα του Βαρόνου Χιρς διασώθηκε σε δρόμο στην περιοχή Δελφών (οδός Βαρόνου Χιρς).

Σχέδιο οικισμού Χιρς Βαρδαρίου

Πηγές: Το υλικό που συνόδευε την έκθεση που διοργάνωσε το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης υπό την επιστημονική επιμέλεια του Δρ Ευάγγελου Χεκίμογλου: “Μια πόλη αναζητεί τις Κεϊλότ της: Αόρατα πολιτισμικά μνημεία της Θεσσαλονίκης”, στο Γενή Τζαμί τον Μάιο του 2015. Την εργασία του κ. Χεμίκογλου μπορείτε να δείτε στο http://kehilotsalonika.blogspot.gr/

Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Εκδόσεις Θεμέλιο, 2001

Αλέκα Γερόλυμπου, Η ανάδυση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης, Εκδόσεις University Studio Press, 2013

Η μνήμη της πόλης. Η Θεσσαλονίκη τον 19ο και τον 20ό αιώνα, Χρίστος Ν. Ζαφείρης, εκδ. Γνώση, 2007