Οι “κατοικίες των Θεών” κατοικούνται ακόμη

Εικόνες: Ορχάν Τσολάκ, Νένα Καζαντζίδου

Πάνω από 100 χρόνια πριν σαν πέρναγες την Πλατεία του Λευκού Πύργου με κατεύθυνση ανατολικά ήδη έβλεπες τις τρεις καμινάδες της ηλεκτρικής εταιρείας να καθρεφτίζονται στη θάλασσα και ξεχώριζες τα λιμανάκια που στόλιζαν όλη την ανατολική παραλία μέχρι τους Μύλους Αλλατίνι. Από κει και πέρα βρισκόσουν να διασχίζεις τη Λεωφόρο των Πύργων ή εξοχών, σημερινή Βασιλίσσης Όλγας. Η εγκατάσταση των κατοίκων της Θεσσαλονίκης έξω από τα νοτιοανατολικά τείχη, χρονολογείται πριν από τα 1890. Η ανατολική περιοχή, το 1885 είχε περισσότερους παράδρομους και μετρούσε 69 σπίτια και άφθονα χωράφια. Η συνοικία των εξοχών ή των Πύργων απλωνόταν από το Λευκό Πύργο ως τη Βίλα Αλλατίνι κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας ως τις δαντελωτές ακρογιαλιές. Στην κάτω πλευρά της λεωφόρου οι επαύλεις ήταν πιο πολυτελείς με μεγάλα οικόπεδα που έφταναν μέχρι τη θάλασσα. Σχεδόν όλες κατέληγαν σε μικρές ιδιωτικές προβλήτες για τα μπάνια του καλοκαιριού, όπου έδεναν ιδιωτικές βάρκες, μια που η μετακίνηση γινόταν ενίοτε και μέσω θαλάσσης. Τα πράγματα για τη συνοικία των Εξοχών αλλάζουν ιδιαίτερα με τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι εβραίοι κάτοικοι «εξαφανίστηκαν», πολλά σπίτια εγκαταλείφθηκαν, πολλά κτίρια επιτάχθηκαν, οι κήποι μετατράπηκαν σε ζούγκλες και πολλά αρχοντικά άρχισαν να καταρρέουν. Μετά τον πόλεμο τη συνοικία περίμενε μια άλλη μοίρα. Χάθηκε πίσω από τον εκσυγχρονισμό της πόλης και την αύξηση του ποσοστού δόμησης αλλά και το θεσμό της αντιπαροχής επί Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το τραμ και ο λιθόστρωτος δρόμος ξηλώθηκαν (’57) και στρώθηκε άσφαλτος. Η υποβάθμιση της περιοχής ξεκίνησε καθώς οι οικονομικές δυσκολίες οδήγησαν τους ιδιοκτήτες να πουλήσουν αρχικά τμήματα των οικοπέδων και αργότερα τα αρχοντόσπιτα. Ποιος νοιαζόταν τότε για τη διατήρησή τους. Η πολυκατοικία ήταν εκσυγχρονισμός. Το τοπίο αλλάζει οριστικά μετά την επιχωμάτωση της παραλίας στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Τα δαντελωτά ακρογιάλια εξαφανίζονται και η παραλία ευθυγραμμίζεται μέχρι την Αλλατίνι.Τη θέση της Λεωφόρου των Εξοχών πήρε η πολυσύχναστη Βασιλίσσης Όλγας με τα αυτοκίνητα και τις πολυώροφες πολυκατοικίες. Από τις περίπου εκατό επαύλεις της Εξοχής, σώζονται 20 επί της οδού Βασ. Όλγας και αρκετές λιγότερο πολυτελείς αλλά πανέμορφες αστικές οικίες στις κάθετες οδούς. Όσες από αυτές πέρασαν στην ιδιοκτησία του δημοσίου, στον μεγαλύτερο αριθμό τους ανακαινίστηκαν και παραδόθηκαν σε άλλες χρήσεις συνήθως πολιτιστικού χαρακτήρα (Κάζα Μπιάνκα, Βίλλα Καπαντζή-ΜΙΕΤ, Λαογραφικό Μουσείο, Σχολή Τυφλών, Βίλλα Αλλατίνη). Άλλες καταρρέουν μέρα με τη μέρα εγκαταλειμένες από καιρό από τους ιδιοκτήτες τους (πρώην ιταλικό προξενείο, Βίλλα Χιρς, Πύργος της Ευτυχίας). Μερικές εξακολουθούν να κατοικούνται από τους κληρονόμους που παλεύουν για τη συντήρησή τους, χωρίς καμιά ελάφρυνση από το κράτος και σύντομα θα κινδυνεύσουν κι αυτές. Μερικές πουλήθηκαν εκ νέου και οι νέοι ιδιοκτήτες τους τις ανακαίνησαν πλήρως με σκοπό να τις κατοικήσουν.

Oικία Σιάγα ή Βίλλα Χατζηλαζάρου

Στη συμβολή των οδών Βασ. Όλγας και Π. Συνδίκα βρίσκεται το Μέγαρο Σιάγα. Η οικοδόμηση του έγινε το 1890, σε σχέδια του εξαιρετικού αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη και προοριζόταν για την οικογένεια του τραπεζίτη Φιλ. Χατζηλαζάρου. Την κατασκευή της επέβλεψε ο Γιάννης Σιάγας με την συνεπικουρία των δύο γιων του Τζώρτζη και Άγγελου (αρχιτέκτονα μηχανικού που σπούδασε στο πανεπιστήμιο των Παρισίων). Να σημειώσουμε ότι οι τρεις τους έχτισαν την Κάζα Μπιάνκα αλλά και τον Κόκκινο Πύργο ή Πύργο της Ευτυχίας μου. Το 1912 στο Μέγαρο φιλοξενήθηκε η βασιλική οικογένεια, ενώ αργότερα το οίκημα αγοράστηκε από την οικογένεια Σιάγα στην κατοχή της οποίας παραμένει ως σήμερα. Το κτίσμα περιβαλλόταν αρχικά από έναν πολύ μεγαλύτερο από τον σημερινό πλούσιο ανθόκηπο, η έκταση του οποίου μειώθηκε αισθητά από τις διανοίξεις των οδών Βασ. Όλγας και Π. Συνδίκακαι από την προσθήκη που έκτισε η οικογένεια Σιάγα στη βόρεια πλευρά του σπιτιού, όπου διαμένει κυρίως σήμερα. Για αυτόν το λόγο οι περιφράξεις του είναι καινούριες και μόνο αυτή επί της Βασ. Όλγας είναι αντίγραφο της αρχικής πρωτότυπης. Το κτίσμα βρισκόταν σε πολύ καλή κατάσταση τη δεκαετία του 80 και του 90, γεγονός που οφειλόταν στη συνεχή φροντίδα των ιδιοκτητών του. Τα τελευταία 10-15 χρόνια οι φθορές έχουν αρχίσει να γίνονται όλο και πιο εμφανείς, ένδειξη ότι οι ιδιοκτήτες αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στο μεγάλο κόστος συντήρησης του παλιού αρχοντικού.

Δυο υπέροχες αστικές επάυλεις στην οδό Αλεξανδρείας

Οικία Καλιδοπούλου, Αλεξανδρείας 25 με Χατζηκώστα (1926) Το υπέροχο καλοδιατηρημένο κτίριο σε σχέδια του Αστέριου Πηγαδά κατοικείται ακόμα.

Αλεξανδρείας 88, (1926). Για το όμορφο αστικό σπίτι των αρχών του αιώνα που τόσο φροντισμένα επιμελήθηκαν την ανακαίνισή του οι νεόι ιδιοκτήτες λίγα πράγματα γνωρίζουμε. Οι τέσσερις υπέροχες επαύλεις Κονιόρδου στη Θεμιστοκλή Σοφούλη

Ανεγέρθηκαν το 1922-23. Οικία Τζήκα και Βαρσάμη (Σοφούλη 40), Α. Δρόσου (Σοφούλη 42), Α. Μαλέγκου (Σοφούλη 44, Ε. Καφάτου (Σοφούλη 46). Το τελευταίο σύνολο εξοχικών επάυλεων που απέμεινε στη Σοφούλη. Σύμφωνα με μαρτυρία Της Κ. Δρόσου (κόρης Σ. Κονιόρδου) τα σπίτια κτίστηκαν από τα 3 αδέλφια Νικόλαο, Σωκράτη και Βασίλειο Κονιόρδο πανομοιότυπα. Δίπλα τους θα κτίσει μια ισόγεια κατοικία (44), κυβόμορφη και απλούστερη– οι άλλες τρεις είναι διόρωφες- ο φίλος τους, γιατρός Αναγνωστίδης. Κρίθηκε κι αυτή διατηρητέα με ΦΕΚ του 1984, θεωρούμενη ως μέρος του συνόλου. Ανακαινίστηκαν πλήρως πριν μερικά χρόνια και στέκουν πανέμορφα στον δρόμο θυμίζοντας μια άλλη Θεσσαλονίκη.

Συνοικία Ουζιέλ

Συγκεκριμένα, ο οικισμός Ουζιέλ είναι στη νότια πλευρά του αμαξοστασίου του Τραμ το οποίο διασώζεται μέχρι σήμερα, ακόμη κι αν δεν υπάρχουν άλλα εναπομείναντα σημάδια από αυτό, μιας και όλες οι γραμμές διέλευσης των βαγονιών έχουν ξηλωθεί. Πολλοί μάλιστα γνωρίζουν αυτήν την περιοχή της Βασιλίσσης Όλγας με την παλαιά της ονομασία Depot (αποθήκη), που αποδίδεται ακριβώς στο γεγονός ότι εκεί υπήρχε το αμαξοστάσιο. Άλλωστε, ο οικισμός Ουζιέλ είχε χτιστεί με σκοπό να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες των υπαλλήλων της εταιρείας.

Αναλυτικότερα, ο οικισμός αποτελούμενος από 28 μικρές πανομοιότυπες μονοκατοικίες κατασκευάστηκε το 1927. Εργολάβος ήταν ο Δαυίδ Ουζιέλ ένας από τους κύριους μετόχους της Εταιρείας Τροχιοδρόμων της Θεσσαλονίκης, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ζακ Μοσέ. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι ο οικισμός αυτός βρίσκεται στον πυρήνα της πόλης κι όμως μοιάζει με ένα μικρό, παραδεισένιο χωριό. Το σύνολο του οικισμού Ουζιέλ, δηλαδή οι 28 κατοικίες μαζί με τις αυλές τους, κρίθηκε διατηρητέο το 1984. Οι περισσότερες από τις κατοικίες του οικισμού διατηρούνται σε άριστη κατάσταση μιας και οι ιδιοκτήτες τους δείχνουν πραγματικό ενδιαφέρον και φροντίδα για τη συντήρησή τους.

Οικία Μιχαηλίδη, πρώην Βίλα Λεβή Μοδιάνο και Θεμελή

Για την υπέροχη οικεία Μιχαηλίδη γνωρίζουμε πως χτίστηκε πριν τον 20ο αιώνα αλλά δεν υπάρουν έγκυρα στοιχεία για τον αρχιτέκτονα που τη σχεδίασε. Είναι διάσημη για τα έντονα αναγεννησιακά χαρακτηριστικά της. Δυστυχώς δεν είναι ορατές όλες οι όψεις της, αλλά αν την έχεις προσέξει θα είδες πως είμαστε τυχεροί και μόνο που βλέπουμε τόσο καλά τη βόρεια όψη της. Ο πρώτος και ο δεύτερος όροφος χωρίζονται με μια διαχωριστική διακοσμητική «ταινία». Αυτό το χαρακτηριστικό και ο εξώστης που προεξέχει ακολουθώντας την είσοδο είναι τα δύο βασικά στοιχεία που παρατηρούμε και σε άλλες βίλλες της περιοχής των Εξοχών. H οικία Μιχαηλίδη είναι από τις ελάχιστες επαύλεις που γλύτωσαν την αντιπαροχή χάρη στην ευαισθησία των ιδιοκτητών της, πριν ακόμα το χαρακτηρισμό της ως διατηρητέο (ο χαρακτηρισμός «ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία» έγινε τον Μάρτιο του 1980). Η κ. Λυδία Μιχαηλίδη μιλώντας για το διώροφο διατηρητέο που χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και περιήλθε στον καπνέμπορο Αλέξανδρο Μιχαηλίδη το 1926, μιλάει συγκινημένη (Καθημερινή, 26/04/2008): «Ζούσαμε στο αρχοντικό ώς το 1990. Είχε έναν τεράστιο κήπο που εφθανε ώς τη θάλασσα με αναρριχώμενες τριανταφυλλιές, δένδρα και λουλούδια. Το λάτρευε ο σύζυγός μου και παρ’ όλο που τον πίεζαν να το κατεδαφίσει εκείνος αρνήθηκε. Χτυπήθηκε από τους σεισμούς και παρά τις φθορές που υπέστη δεν ήθελε να το αποχωριστεί. Η επισκευή του ήταν μια πολυδάπανη ιστορία, αλλά σώθηκε όταν νοικιάστηκε από τράπεζα που το επισκεύασε θαυμάσια. Ηταν η μεγαλύτερη χαρά της ζωής και είμαι σίγουρη ότι το ίδιο θα αισθανόταν και ο σύζυγός μου». Η τράπεζα στην οποία αναφέρεταιται η Κ. Μιχαηλίδη ήταν η millenium και το νοίκιαζε εξυπηρετώντας από εκεί μόνο τους v.i.p. καταθέτες της. Σήμερα παραμένει άδεια και ενοικιάζεται. Ποιος δεν θα ήθελε να την κατοικήσει, αλλά το ερώτημα παραμένει ποιος δύναται;

Οικία Κεχαγιά, Καλλιγά 11- 13

Κτίριο του 1900, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του εκλεκτικισμού της Θεσ/νίκης, παρουσιάζει αξιόλογα στοιχεία στην πρόσοψη (καμπύλα, θυρώματα, μικρούς εξώστες, ξύλινα κουφώματα) και ενδιαφέρουσα κάτοψη και θεωρείται αξιόλογο δείγμα της αρχιτεκτονικής τάσης που χρησιμοποιεί στοιχεία από τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Κεντρική Ευρώπης. Πρόκειται για μια διώροφη οικοδομή με ημιυπόγειο που αποτελείται από δύο δίδυμες κατοικίες με αρχιτεκτονικά στοιχεία από τον κλασικισμό και την αναγέννηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξώστες, με χαρακτηριστικά φουρούσια, οι σιδεριές τους καθώς και το κιγκλίδωμα του αυλόγυρου. Σήμερα κατοικείται ένα τμήμα του κτιρίου, ενώ το υπόλοιπο έχει αφεθεί στην τύχη του. Η βίλα είναι μερικώς εγκατελειμμένη, καθώς ένα μέρος της κατοικείται.

Υπάρχει ελπίδα;

Το πρόβλημα είναι ότι πολλά από αυτά τα κτίρια είναι ιδιωτικά, σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για τη διατήρησή τους. Μένει λοιπόν να κινηθεί το κράτος και να δώσει κίνητρα στους ιδιώτες για να προβούν στην αποκατάσταση των διατηρητέων, είτε πρέπει να προβεί το κράτος σε ανταλλαγή οικοπέδων έτσι ώστε να αποτελούν πια δημόσια περιουσία. Αλλά πλέον όμως το πρόβλημα αδυναμίας διατήρησής τους υπάρχει και σε δημόσια κτίρια (όπως η οικία Χαζιζ Νιχάλ Ναζιφέ, νυν κατάληψη Libertatia). Θεωρητικά ο νόμος υποχρεώνει τον ιδιοκτήτη και το Δημόσιο να τα διατηρήσει πάση θυσία. Θεωρητικά απαγορεύεται να χτιστεί οτιδήποτε στη θέση τους σε περίπτωση κατάρρευσής τους που δεν θα είναι παρόμοιας αρχιτεκτονικής ή δεν θα έχει λάβει έγκριση από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων. Θεωρητικά η Εφορία Νεωτέρων Μνημείων παρακολουθεί τα κτίρια αυτά και απαγορεύει στον οποιοδήποτε να κάνει επεμβάσεις χωρίς έγκριση, ενώ έχει δικαίωμα με το νόμο περί διατηρητέων να επιβάλλει στον ιδιοκτήτη εργασίες για την αποκατάσταση των φθορών του χρόνου. Σε περίπτωση αδυναμίας του μπορεί ακόμα να απαιτήσει την υποχρεωτική πώλησή του στο Δημόσιο. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ. Πρακτικά τίποτα από αυτά δεν γίνεται, η Εφορία αδυνατεί να ελέγξει την κατάσταση των 400 περίπου διατηρητέων στην πόλη, περιορίζεται σε συστάσεις ή και στο τίποτα. Πρακτικά μερικά εξαφανίστηκαν χωρις πολλές λοβιτούρες, για μερικά άρθηκε η απόφαση που τα έκρινε διατηρητέα, με συνοπτικές διαδικασίες, και στη θέση τους υψώθηκαν άχρηστα τερατουργήματα (όπως αυτό στη Βας. Όλγας 116 και Βικοπούλου).

Oι λύσεις που μπορούν να βρεθούν για τη διατήρηση της κληρονομιάς της πόλης υπάρχουν ακόμα και σε καiρούς οικονομικής κρίσης, κυρίως μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Ελαφρύνσεις που θα μπορούσαν να θεσμοθετηθούν για τους ιδιοκτήτες των διατηρητέων είναι:

1. Μηδενική επιβάρυνση κάθε οικοδομικής άδειας που εκδίδεται για την ενίσχυση της αποκατάστασης των διατηρητέων και δωρεάν εκπόνηση μελετών αποκατάστασης από τις υπηρεσίες του Δήμου.
2. Προσφορά ποσοστού γης από κάθε οικόπεδο της περαστικής ζώνης που εντάσσεται στο σχέδιο πόλης, ώστε η Πολιτεία να το ανταλλάσσει με ίσης αξίας διατηρητέα, αφού λεφτά δεν υπάρχουν ούτε στον κρατικό κορβανά.
3. Χορήγηση άτοκων δανείων με μεγάλο χρόνο αποπληρωμής.
4. Ένταξη της ανάπλασης προσόψεων και στεγών των διατηρητέων σε ευρωπαϊκά προγράμματα, αλλά και των περιβαλλόντων χώρων στα πράσινα προγράμματα (όπως έγινε με το κτίριο της Αναγεννήσεως).
5. Απαλλαγή από το ΕΝΦΙΑ σε όλα τα διατηρητέα ανεξαρτήτως χρονολογίας κατασκευής (ίσχυε μέχρι τώρα για τα άνω των 100 ετών)