Ο άγνωστος ναϊσκος στα έγκατα της πόλης
Μερικά μέτρα κάτω από τη γη της Θεσσαλονίκης...
Φωτογραφία: Ειρήνη – Μαργαρίτα Τζεμοπούλου
Βρίσκεστε στην οδό Μπαλταδώρου 8, ένα μικρό δρόμο στο κέντρο της πόλης, που κρύβει ένα ακόμα μυστικό της: το ναό του Σέργιου Πραγαμά. Ο ναός είναι υπόγειος σήμερα και εντοπίστηκε στα 1888 κατά την διάνοιξη φρέατος. Πρόκειται για ένα μικρό λατρευτικό οικοδόμημα που ιδρύθηκε στη θέση Ρωμαϊκού λουτρού, μετατρέποντας ένα χώρο με ανατολικό προσανατολισμό σε κόγχη ιερού. Στο δεξί τοίχο διασώθηκε ψηφιδωτή κτητορική επιγραφή που αναφέρει τον Σέργιο Πραγαμά. Ο ναός χρονολογείται στον 5ο αι. μ. Χ. και αποτελεί ένα από τα πρώτα μνημεία αφιερωμένα στη χριστιανική λατρεία στην πόλη. Αν και η Αρχαιολογική Υπηρεσία περιέλαβε το ναό στο χωροταξικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης, τελικά το 1970 κτίζεται οικοδομή και ο ναός διατηρήθηκε σε αρκετά μεγάλο βάθος με αποτέλεσμα η πρόσβαση να είναι δύσκολη.
Κάτοψη και τομή του υπόγειου ναού του Σέργιου Πραγαμά. Πηγή: Ξυγγόπουλος, Α. (1924-25). Χρονικά Β2, Αρχαιολογικό Δελτίο, 9: σ. 65, εικ. 1.
Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στο http://www.invisiblemonuments.web.auth.gr ως πληροφοριακό για τον έναν απ΄τους 7 αφανείς αρχαιολογικούς χώρους που προσπάθησε να αναδείξει η δράση «Αόρατα μνημεία… Ψηφιακή μνήμη»*. Πρόκειται για επτά αρχαιολογικούς τόπους άγνωστους στο ευρύ κοινό, που διατηρούνται κάτω από τις σύγχρονες πολυκατοικίες και παραμένουν αφανείς, χωρίς οργανική σχέση με την καθημερινή ζωή της πόλης. Αναμεσά τους και ένα παντελώς άγνωστο μνημείο που παραμένει δίχωςπρόσβαση στο υπόγειο της πολυκατοικίας της Οδου Μπαλταδώρου.
Η αρχαιολόγος Άννα Κλημεντίδου ήταν από τις βοηθούς που έκανε μια κατάβαση στα υπόγεια εκείνης της οικοδομής όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’80 επιχειρήθηκε μια ανασκαφή και αποτύπωση του ναϊσκου του Σέργιου του Πραγματευτή (Πραγαμά) με πρωτοβουλία του Θανάση Παπαζώτου. Η Άννα θυμάται ένα σκοτεινό υπόγειο στο δάπεδο του οποίου κατέβαιναν μέσω μιας ξύλινης σκάλας σε μια τρύπα μέσα σε συνθήκες απίστευτης υγρασίας που στο μυαλό της αποτυπώθηκε σαν μια τρομακτική εμπειρία. Εκείνη μας παρέπεμψε σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε εκείνη την εποχή σε ένα αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη (Αφιέρωμα στα 2300 χρόνια Θεσσαλονίκη, της Εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων (1984)) με την υπογραφή του εκλιπόντα αρχαιολόγου και Βυζαντινολόγου Θανάση Ππαζώτου:
“Ο ναός αυτός διατηρείται στο υπόγειο της οικοδομής στην οδό Μπεκαρτώρου 8. Δεν έχει κατορθωθεί ακόμη να γίνει επισκέψιμος μια που η πρόσβαση σ΄αυτόν είναι πολύ δύσκολη.
Έχει διαπιστωθεί ότι όλο το οικοδομικό τετράγωνο που καλύπτουν οι οδοί Μπαλταδώρου, Φιλίππου και Βενιζέλου, κάλυπτε ένα ρωμαϊκό λουτρό του 3ου-4ου αιώνα. Το λουτρό φαίνεται να βρισκόταν στη δυτική πλευρά της ρωμαϊκής αγοράς. Μια από τις καμάρες που είχε τον απαραίτητο προσανατολισμό προς τα ανατολικά μετατράπηε σε πρωτοχριστιανικό λατρευτικό χώρο μικρών διαστάσεων με την κατασκευή μιας κόγχης ιερού. Η είσοδος γινόταν από σύραγγα παράλληλα προς τη βόρεια πλευρά του λατρευτικού χώρου. Η μετατροπή ενοςτμήματος ρωμαϊκού λουτρού σε θρησκευτικό χώρο λατρείαςείναι μια συνήθεια που παρατηρείται και σε άλλα μνημεία στη Θεσσαλονίκη. Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου αποτελεί το πιο γνωστό παράδειγμα. Στην κρύπτη του ναού μια καμάρα του ρωμαϊκού λουτρού μετατράπηκε σε ναϊσκο, τον «οικίσκο των πηγών», ο οποίος θεωρείται το πρώτο μνημειο λατρείας του μάρτυρα. Ο οικίσκος της κρύπτης του Αγίου Δημητρίου και της οδού Μπαλταδώρου, κτίσματα μάλον του 4ου αιώνα, είναι τα πρώτα μνημεία χριστιανικής λατρείας στη Θεσσαλονίκη.
Ψηφιδωτή επιγραφή που βρέθηκε στο ναό του Σέργιου Πραγαμά. Πηγή: Ξυγγόπουλος, Α. (1924-25). Χρονικά Β2, Αρχαιολογικό Δελτίο, 9: σ. 66, εικ. 3.
Ο οικίσκος στην Μπαλταδώρου διακοσμήθηκε στη αρχή από τοιχογραφίες από τις οποίες σώζονται ελάχιστα ίχνη και μετά με ορθομαρμάρωση και ψηφιδωτά πιθανόν τον 5ο αιώνα. Ο ναός όταν ανακαλύφθηκε το 1888 φαίνεται ότι έσωζε μερικές επιφάνειες με ψηφιδωτά. Σήμερα όμως διακρίνει κανείς μόλις το σώμα μιας Παναγίας από μια παράσταση δέησης που κοσμούσε το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του ιερού.”
Σχεδιαστική αποκατάσταση του ναού του Σέργιου Πραγαμά σε τομή. Πηγή: Ξυγγόπουλος, Α. (1924-25). Χρονικά Β2, Αρχαιολογικό Δελτίο, 9: σ. 65, εικ. 1 α
*Η δράση «Αόρατα μνημεία… Ψηφιακή μνήμη» πραγματοποιήθηκε με αφορμή τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, και είχε διάρκεια μία εβδομάδα, έως τις 2 Οκτωβρίου 2016. Υλοποιήθηκε από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ σε συνεργασία με το ΔΠΜΣ «Μουσειολογία και Διαχείριση Πολιτισμού», στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος NEARCH “New Scenarios for a Community Involved Archaeology”, με επιστημονικά υπεύθυνο τον Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Κώστα Κωτσάκη. Η δράση βασίστηκε στην εργασία της Ελευθερίας Θεοδωρούδη, Αρχαιολόγου – Μουσειολόγου, υποψήφια διδάκτωρ ΑΠΘ, η οποία είναι υπέυθυνη για τον σχεδιασμό – συντονισμό έργου.
