Η ιστορία ενός χαμένου τεκέ

της Κύας Τζήμου Το βίντεο με την 3D αναπαράσταση είναι του Γιώργου και του Ιωάννη Αρτόπουλου

Χανέ θα πει σπίτι. Ο όρος τεκές προέρχεται από την τουρκική λέξη tekke, η οποία είναι απόδοση της αραβικής λέξης τακίγια, η οποία μεταφράζεται ως «μέρος για υποστήριξη» ή «μέρος για ξεκούραση». Το Μεβλελί Χανέ ήταν το ο τόπος συνάθροισης, το λες και μονή, των Μεβλεβί δερβίσηδων. Βρισκόταν έξω από τα  βορειοδυτικά τείχη, εκεί που άρχιζε η τότε οδός Γενί Καπί, σημερινή οδός Αγ. Δημητρίου,  ανατολικά της οδού Λαγκαδά, στη  σημερινή περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης. Στη θέση του σήμερα υπάρχει το 59ο και το 61ο δημοτικό  σχολείο. Ο χαμένος πια τεκές ήταν η πιο γνωστή και πλούσια Μονή των Μεβλεβί στην οθωμανική αυτοκρατορία και η μοναδική στην ευρύτερη περιοχή των νοτιοανατολικών Βαλκανίων. Η Μονή κτίστηκε το 1615, από τον Εκμεκτζι Αχμέτ Πασά και περιελάμβανε τζαμί, μεντρεσέ (εκπαιδευτήριο), κοιτώνες, μια κρήνη και κοιμητήριο.

Το τάγμα των Μεβλεβί ή μπεκτασίδων ή περιστρεφόμενων δερβίσηδων, όπως είναι πιο γνωστοί, ιδρύθηκε από τον ποιητή Μεβλάνα Τζελαλεντίν Ρουμί, ο οποίος γεννήθηκε το 1207 κάπου στα βάθη του σημερινού Αφγανιστάν. Ενώ ήταν ακόμα παιδί, οι γονείς του μετανάστευσαν στην Ανατολία και εγκαταστάθηκαν στο Ικόνιο. Εκεί σπούδασε κάτω από την επίβλεψη του πατέρα του, και σε ηλικία 24 ετών έγινε καθηγητής της ιστορίας, της θεολογίας και της νομικής επιστήμης.

Η μυστικιστική φιλοσοφία που είχε εκφράσει στην ποίησή του και κληροδότησε στο τάγμα των Μεβλεβί θα εξαπλωθεί ανατολικά του Ικονίου μέχρι την Ινδία, και στη συνέχεια σε όλο τον ισλαμικό κόσμο. Οι διδασκαλίες του τονίζουν τον χωρισμό της ψυχής του ανθρώπου από το Θεό, και τη δύναμη της Θείας Αγάπης κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής στο να τον φέρει πίσω στο άπειρο με το θάνατο.  Ο Ρουμί πήγε κόντρα στους ορθόδοξους μουσουλμάνους της εποχής του και τόνισε τη μουσική και το χορό ως έκφραση αυτής της αμοιβαίας αγάπης και επιθυμίας. Το τάγμα των Μεβλεβί έγινε γνωστό για το χορευτικό στροβιλισμό στις τελετές τους.

Η αρχική φωτογραφία είναι του 1915, από τη συλλογή Α.Γ. Παπαϊωάννου, την εποχή που στο συγκρότημα είχαν εγκατασταθεί μουσουλμάνοι πρόσφυγες, όπως μαρτυρούν οι απλωμένες μπουγάδες. Η ιστορία της εγκατάστασης των προσφύγων εκεί περιγράφεται από τον άγγλο αξιωματικό, Harry Charles Luke, που επισκέφτηκε τη Θεσαλονίκη το 1915 και γράφει: “Μερικές από τις μεγαλύτερες βασιλικές της πόλης έγιναν κατοικίες για τις οικογένειες εκατοντάδων ελληνικών οικογενειών από την Τουρκία, τις οποίες είχαν εκδιώξει οι Νεότουρκοι από τη Θράκη, την Καλλίπολη και τη δυτική Μικρά Ασία. Από τα μέσα του 1914 είχαν βρει καταφύγιο στις εκκλησίες της Θεσσαλονίκης…” Και συνεχίζει “Ανηφόρισα ως την Αγία Αικατερίνη… έπειτα βγήκα από μια μικρή πύλη και προχώρησα κατηφορίζοντας ανάμεσα στο δυτικό τείχος και το τούρκικο κοιμητήριο, όταν πρόσεξα στα δεξιά μου, στη μέση ενός κήπου, ένα κτίριο του τύπου που σύντομα θα είχε εξαφανιστεί από την Ευρώπη. Ήταν ένα ορθογώνιο τούρκικο οικοδόμημα, η ηλικία του οποίου ήταν ολοφάνερα 200-300 ετών. Πάνω από την αυλή υψωνόταν ένας μιναρές και στο δυτικό άκρο του κτιρίου με θέα τον κόλπο υπήρχε ένα μεγάλο περίπτερο (αρχική φώτο) με πλατιά πρόστεγα και οροφή πλούσια διακοσμημένη και λαξεμένη, με μικρούς ξύλινους εξώστες και κόγχες…”. Μερικές παραγράφους αργότερα γράφει: “Ένα μικρό περιφραγμένο νεκροταφείο με μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες επιστεγασμένες με τους υψηλούς σκούφους των Μεβλεβήδων δερβίσηδων, μαρτυρούσε ότι επρόκειτο για τεκέ αυτού του τάγματος. Ωστόο ήμουν μπερδεμένος λόγω του πλήθους των γυναικών και των παιδιών που συνάντησα στην είσοδο. Δυο τρεις δερβίσηδες και ένας κύριος με ράσο Κωνσταντινούπολης, που συστήθηκε ως γιος του Σεϊχη… ..μου εξήγησαν το μυστήριο της παρουσίας των ανδρών, γυναικών και παιδιών που κατέκλυζαν την αυλή του μοναστικού ενδιαιτήματός τους. Ήταν μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τη Νέα Σερβία, για τους οποίους η ζωή είχε γίνει τόσο αφόρητη στον τόπο τους όσο και για τους Έλληνες πρόσφυγες από την Τουρκία.”.

Η μαρτυρία του Luke είναι ίσως η μοναδική μαρτυρία για την προσωρινή εγκατάσταση 37.000 χριστιανών προσφύγων του πρώτου ρεύματος (1914-15), ενώ ελάχιστα γνωρίζουμε και για τους μουσουλμάνους πρόσφυγες που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη όταν τα χωριά τους καταλήφθηκαν από σερβικά και βουλγαρικά στρατεύματα. (Πηγή: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – Η Θεσσαλονίκη των Περιηγητών 1430-1930 των Αλεξάνδρου Χ. Γρηγορίου και Ευάγγελου Χεκίμογλου, εκδ. Μίλητος)

Τους περιστρεφόμενους δερβίσηδες τους αφάνισε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, μεταξύ 1923-1930, και οι Νεότουρκοι που μισούσαν οτιδήποτε θρησκευτικό και μυστικιστικό. Τους φυλάκισε, διέλυσε τα τάγματά τους και άδειασε τα μοναστήρια τους. Το Μεβλεβί Χανέ κατεδαφίστηκε στα 1925-27 και στη θέση του κτίσθηκαν σχολικά συγκροτήματα.