Ο ομφαλός της πόλης: Ουν Καπάν, Αγορά Βλάλη, Μοδιάνο

Αρχική εικόνα: Καρτ ποστάλ της Πλατείας Άθωνος (Ουν Καπάν) από το βιβλίο Η Δύση της Ανατολής: Θεσσαλονίκη 1870-1912. Τα χρόνια του Μετασχηματισμού, εκδ. ΜΙΕΤ (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης), 2012

της Κύας Τζήμου Εικόνες: Ελένη Βράκα

Η πόλη που κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας αναπτύσσονταν γαλήνια, μετά την απελευθέρωσή της και μέσα στον τελευταίο αιώνα της ζωής της αλλάζει συνεχώς προσπαθώντας να κατοχυρώσει μια νέα ταυτότητα. Η μεγάλη πυρκαγιά το 1917, ο καινούργιος πολεοδομικός σχεδιασμός αμέσως μετά και η ανοικοδόμηση της πυρίκαυστης ζώνης σε εκλεκτικιστικό αρχιτεκτονικό ρυθμό, αλλάκαι η αλλοίωση του πληθυσμού της το 1922-23, η ένταση της αστυφιλίας μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο και η νέα ανοικοδόμηση, βασισμένη στον καταλυτικό νόμο της αντιπαροχής, το 1960 ήταν οι καταλυτικές αλλαγές στην ανθρωπογεωγραφία της και στο ατικό της τοπίο. Μέσα σε όλα αυτά η εμπορική καρδιά της πόλης, εδώ και αιώνες εξακολουθεί να χτυπάει στην κεντρική αγορά της που απλώνεται γύρω από την οδό Βενιζέλου, από το Λιμάνι μέχρι την σημερινή Άθωνος και κάτω από την Εγνατία. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας (1430-1912) η κατοικία δεν έχει θέση στην περιοχή. Οι δρόμοι της εμπορικής συνοικίας, κάτω από τον άξονα της Εγνατίας και από τις δύο πλευρές της οδού Βενιζέλου, αλλά και η ίδια η Βενιζέλου (παλιά οδός Σεμπρή Πασά) είναι στεγασμένοι και αποτελούν πρόσοψη και συνέχεια των μικρών μαγαζιών, όπου ο έμπορος συναλλάσσεται με τον πελάτη. Στην περίμετρο της αγοράς απλωνόταν η “αγορά αλεύρων” (ή Ούν Καπάν, το γνωστό μας “Καπάνι”, από το kaban- την μεγάλη δημόσια ζυγαριά), σημερινή Πλατεία Άθωνος. Τη χρησιμοποιούσαν και ως αγορά μικρών ζώων, προβάτων και πουλερικών. Στο κέντρο της η χαρακτηριστική κυκλική στέρνα που σήμερα αντικαταστάθηκε με το συντριβάνι χρησίμευε για το πότισμα τον ζώων. Από αυτήν την πλατεία προέρχεται η ονομασία «Καπάνι» που χρησιμοποιείται σήμερα για όλη την παλιά αγορά της πόλης που εκτείνεται μεταξύ Βενιζέλου και Άθωνος και μεταξύ Εγνατίας και Ερμού (γνωστή και ως Αγορά Βλάλη). Πιο κάτω προς την θάλασσα και το λιμάνι η αιγυπτιακή αγορά με τα αποικιακά προϊόντα, τα Λαδάδικα. Από το τέλος του 19ου αιώνα, ο άνεμος του εκσυγχρονισμού που φυσά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, φέρνει καινούργια δεδομένα. Νέες μορφές εργασίας και επαγγέλματα, κτίρια υπηρεσιών και γραφείων, μοντέρνα ξενοδοχεία έρχονται να αντικαταστήσουν τα χάνια. Η παλιά αγορά προσπαθώντας να εκσυγχρονιστεί κι αυτή αντιγράφει αρχιτεκτονικές μορφές της Eυρώπης. Την προλαβαίνει η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που μετατρέπει σε στάχτη και μπούλμπερη όλη την αγορά, με τις παλιές και νέες κατασκευές, εκτός από τα Λαδάδικα. Ο έφορος καταγράφει 4069 κατεστραμμένους επαγγελματικούς χώρους. Με το νέο σχέδιο για το ιστορικό κέντρο, η όψη της Θεσσαλονίκης αλλάζει ουσιαστικά. H πυρίκαυστη ζώνη αποκτά μια εντελώς καινούργια μορφή, με τις ευθύγραμμες λεωφόρους, γεωμετρικά σχεδιασμένες πλατείες και τα διώροφα ως πενταώροφα ‘μέγαρα’ -κατοικίες, καταστήματα, τράπεζες με συνεχή μέτωπα στους δρόμους.

Οι πολεοδόμοι της νέας Θεσσαλονίκης δεν αγνοούν τη σημασία των μικροεπαγγελμάτων και προέβλεψαν την περιοχή από την αγορά Βλάλη μέχρι την Άθωνος για την εγκατάσταση μικρών επιτηδευματιών που έστησαν εδώ τα μαγαζάκια τους, στη λογική του παραδοσιακού παζαριού. Mικρά ισόγεια και διώροφα κτίρια, ανοικτές αλλά και στεγασμένες στοές σχεδιάζονται παρά την αντίδραση των τότε εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης, που θεωρούσαν ότι ένα «ανατολίτικο παζάρι» δεν είχε θέση στο κέντρο μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης. Τελικά γύρω από τον κεντρικό -δυτικής έμπνευσης- άξονα της Αριστοτέλους χωροθετείται η ζώνη των λεγόμενων μπαζάρ που παραπέμπουν στις ανατολίτικες καταβολές της πόλης.

Η Άθωνος μια πλατεία με πολλές διεξόδους προς τους κεντρικούς άξονες αποκαλύπτει το παλιό και το νέο πρόσωπο της πόλης. Η Οδός Καρόλου Ντηλ «βαφτίζεται» το 1920, παρουσία του ίδιου του Κάρολου Ντηλ και μια νέα εποχή ξεκινάει για την πλατεία που φτάνει μέχρι το σήμερα. Η χάραξη της οδού Παπαμάρκου με τα μικρομάγαζα που διατηρούνται μέχρι σήμερα γίνεται το 1923. Από τότε κρατά και το όνομά της προς τιμήν του παιδαγωγού Χαρίσιου Παπαμάρκου. Για κάποιον αδιευκρίνιστο λόγο τα δρομάκια γύρω της φέρουν επίσης ονόματα διανοουμένων και παιδαγωγών, καθώς και επιφανών μελών της ελληνικής κοινότητας που έζησαν από τον 18ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού στη Μακεδονία (Κοσμάς Μπαλάνος, Φιλήμων Δραγούμης, ο έλληνας πρόξενος Κ. Βατικιώτης, Μαργαρίτης Δήμητσας, Ιωάννης Αυγερινός…). Από τα χρόνια εκείνα, τα μικρά κτίσματα επιβίωσαν και σκεπάστηκαν με ένα παράξενο σκέπαστρο που έδωσε στην πλατεία μια νέα όψη.

Εκείνη την εποχή κατασκευάζεται μεταξύ της Ερμού και της Βασιλέως Ηρακλείου και η Κεντρική Αγορά Τροφίμων, ή πιο γνωστή ως Στοά Μοδιάνο. Η κατασκευή της είχε ξεκινήσει το 1922, στο σημείο της πυρίκαυστης ζώνης που η ομάδα του Γάλλου πολεοδόμου Εμπράρ προέβλεπε τη δημιουργία bazaars. Πριν την πυρκαγιά σ’ εκείνο το σημείο ήταν η Πλάζα, το παλιό κέντρο θρησκευτικής και οικονομικής ζωής της πόλης. Τα σχέδια της στοάς έκανε ο αρχιτέκτονας Ελί Μοδιάνο, γόνος της γνωστής και πλούσιας οικογένειας Μοδιάνο. Τα εγκαίνια γίνονται στις 23 Μαρτίου το 1925. Ο Μοδιάνο φτιάχνει μια κλειστή στοά βάσει των ευρωπαϊκών τύπων, και της εξασφαλίζει πρόσβαση από δύο κεντρικές αρτηρίες της πόλης (Ερμού και Βασ. Ηρακλείου), ώστε να γίνεται ανεμπόδιστα η διέλευση του κοινού. Στη Στοά, σήμερα, δυστυχώς εντοπίζονται σοβαρές φθορές και βλάβες κυρίως εξαιτίας της υγρασίας, της φυσικής φθοράς του χρόνου και της σχεδόν ανύπαρκτης συντήρησης. Πολλά μαγαζιά κλείνουν. Το ΤΑΙΠΕΔ αποφασίζει να προχωρήσει στην πώλησή της πριν 2 χρόνια. Ο δήμαρχος, Γιάννης Μπουτάρης και η Δημοτική κίνηση φρενάρουν την διαδικασία αποφασίζοντας να κρατήσουν την αγορά ανοικτή. Άγνωστο μέχρι πότε, προς το παρόν.

Το Καπάνι και η Μοδιάνο αποτελούν ακόµη και σήµερα δύο ζωντανά κοµµάτια της εμπορικής και κυρίως γαστρονοµικής καθημερινότητας της πόλης, µέρη γεµάτα όχι µόνο εµπόρους τροφίµων και λαχανικών, αλλά και µε πολλά νέου τύπου εναλλακτικά μαγαζιά και καφέ, φούρνους, µικρά λαϊκά εστιατόρια και πλήθος µεζεδοπωλεία που σφίζουν από ζωή.

Εικόνα: Θανάσης Σταθόπουλος