Μπορούν τα πάρκα τσέπης να αλλάξουν το κέντρο;

Λέξεις: Καλλιγάς Νίκος, Ηλιόπουλος Σπήλιος -Pαρουσίαση έρευνας και πρότασης στα πλαίσια διπλωματικής εργασίας στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Α.Π.Θ 

Ο τρόπος διακυβέρνησης των σύγχρονων πόλεων καθώς και η πολυεπίπεδη κρίση επιβαρύνουν τα αστικά κέντρα και τους κατοίκους τους. Ο αστικός χώρος υφίσταται μία σταδιακή υποβάθμιση και η Θεσσαλονίκη δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση του φαινομένου. Ωστόσο, υπάρχουν διάφοροι τρόποι μέσω των οποίων μπορεί να αναστραφεί η προβληματική κατάσταση του δημόσιου αστικού χώρου.

Όπως συμβαίνει στα περισσότερα σύγχρονα ελληνικά αστικά κέντρα το Ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης χαρακτηρίζεται από το συνεχές σύστημα δόμησης, την κυριαρχία της σύγχρονης απρόσωπης πολυκατοικίας και τις κατά βούληση υπερβάσεις του οικοδομικού κώδικα. Τα δεδομένα αυτά συνθέτουν την εικόνα μιας συνεκτικής, πυκνοδομημένης πόλης στην οποία είναι εμφανής η έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου.

Ένα μέσο για την αναζωογόνηση της περιοχής αφορά μία συνολική πρόταση στοχευμένων χωρικών επεμβάσεων, αναλογιζόμενοι πάντα τους περιορισμούς που προβάλουν οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες αλλά και τις δυνατότητες που υφίστανται δεδομένων των συνθηκών. Η πρόταση αυτή αποτέλεσε αντικείμενο Διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης από τους φοιτητές Ηλιόπουλο Σπήλιο και Καλλιγά Νίκο υπό την επίβλεψη των Γιαννακού Αθηνά και Χατζηπροκοπίου Παναγιώτη. Κρίσιμα ζητήματα όπως, οι πολύπλευρες επιπτώσεις της κρίσης και η αδήριτη ανάγκη των πολιτών για πιο ”ανθρώπινες” πόλεις δομημένες από τους ίδιους, οδήγησαν στην επιλογή του μοντέλου του Συμμετοχικού Σχεδιασμού ως εργαλείο δράσης. Εργαλείο το οποίο θα πρέπει να παράγει ένα αποτέλεσμα που θα μπορεί συνδράμει στην αναβάθμιση του ελεύθερου δημόσιου αστικού χώρου, στην ενίσχυση του αστικού πρασίνου και στην ισχυροποίηση της κοινωνικής συνοχής. Στην συγκεκριμένη περίπτωση παρουσιάζουμε τα Πάρκα Τσέπης ως το αποτέλεσμα-πρόταση για την επίτευξη των παραπάνω στόχων.

Τα Πάρκα Τσέπης είναι χώροι πρασίνου, μικρού μεγέθους, που συνήθως δημιουργούνται ευκαιριακά σε κενά, «ξεχασμένα», τμήματα του αστικού ιστού και παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση στο κοινό. Έχουν την ικανότητα να μετατρέπουν ασχεδίαστα τμήματα γης πυκνοδομημένων πόλεων, τα οποία δεν έχουν κάποια λειτουργική χρήση, σε ζωτικούς χώρους. Χωρίς να επιβαρύνουν τον αστικό ιστό, εντάσσονται διακριτικά στο συνεχές σύστημα δόμησης ενισχύοντας τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος στο εσωτερικό των πόλεων προσφέροντας στους πολίτες την δυνατότητα απομόνωσης και χαλάρωσης από τους έντονους ρυθμούς της πόλης, χωρίς να χρειαστεί να απομακρυνθούν από αυτή. Επίσης, ενισχύουν την κοινωνική συνοχή καθώς ανταποκρίνονται με μεγάλη ευστοχία στις ανάγκες των κατοίκων-χρηστών αφού μπορούν να σχεδιαστούν και να διαχειριστούν από τους ίδιους όντας προσαρμοσμένα στις πραγματικές, καθημερινές τους ανάγκες. Συμπερασματικά, στην προσπάθεια αναζωογόνησης του αστικού χώρου, τα Πάρκα Τσέπης εμπίπτουν στις αρχές τις συνεκτικής πόλης και λειτουργούν ως ”αστικές οάσεις” προάγοντας την περιβαλλοντική συνείδηση, το αίσθημα ευθύνης και συμμετοχής.

Στα πλαίσια του Συμμετοχικού Σχεδιασμού διενεργήσαμε έρευνα ερωτηματολογίου και οργανώσαμε ένα εργαστήριο, έτσι ώστε να αντιληφθούμε πλήρως τις ανάγκες των πολιτών σχετικά με το δημόσιο αστικό χώρο στο ιστορικό κέντρο και για να δομήσουμε μία τελική πρόταση βασισμένη στην ενεργή συμμετοχή των ενδιαφερομένων.

Έρευνα Απόψεων των Πολιτών

H έρευνα πραγματοποιήθηκε με ερωτηματολόγια που διανεμήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος διαδικτυακά σε σύνολο 300 ατόμων. Από την έρευνα αυτή προέκυψαν σημαντικά συμπεράσματα. Οι πολίτες τάσσονται υπέρ των παρεμβάσεων τοπικής εμβέλειας και αναγνωρίζουν τη σημασία τους ιδιαίτερα όταν πρόκειται για χώρους πρασίνου.

Επίσης, οι πολίτες δείχνουν έντονη διάθεση για ενεργή συμμετοχή στις διαδικασίες του σχεδιασμού και προθυμία ανάληψης ευθυνών, τόσο κατά τη δημιουργία όσο και κατά τη διαχείριση ενός Πάρκου Τσέπης. Το κομμάτι της διαχείρισης αποκτά μεγάλη σημασία καθώς αφορά την επιβίωση ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Το γεγονός ότι η πλειοψηφία του δείγματος πιστεύει πως μία τέτοια προσπάθεια μπορεί να πραγματοποιηθεί εξ ολοκλήρου μέσα από δράσεις πολιτών αλλά συμφωνεί σε επόμενη ερώτηση στη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα μας οδηγεί σε σημαντική διαπίστωση: ότι η έννοια του συμμετοχικού σχεδιασμού στη χώρα μας πρέπει να περάσει μια περίοδο ωρίμανσης πριν μπορέσει να εξελιχθεί μέσα από αυτοοργανωμένα εγχειρήματα και να παρουσιάσει αποτελέσματα σε κλίμακα.

Εργαστήριο Συμμετοχικού Σχεδιασμού

Προκειμένου να αναδείξουμε τις δυνατότητες του Συμμετοχικού Σχεδιασμού, στις 12 Νοεμβρίου διοργανώσαμε στα πλαίσια της διπλωματικής μας εργασίας ένα workshop, στον «κοινωνικό χώρο για την ελευθερία Μικρόπολις, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο των Εργαστηρίων Οραματισμού. Η μέθοδος αυτή τοποθετεί τους συμμετέχοντες σε συμβουλευτικό ρόλο και επιδιώκει τη συναίνεση μεταξύ τους. Στόχος είναι οι συμμετέχοντες να εμπλακούν σε μια διαδικασία αλληλεπίδρασης και αμοιβαίας μάθησης πάνω στο θέμα το οποίο τίθεται προς εξέταση, η αναζήτηση λύσεων και η χάραξη μιας πολιτικής. Στο εργαστήριο εφαρμόσαμε τη μέθοδο αυτή σε τρία στάδια. Αρχικά παρουσιάσαμε το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας αναλύοντας έννοιες όπως ο δημόσιος αστικός χώρος, η Do It Yourself πολεοδομία και τα Πάρκα Τσέπης. Ακολούθησε συζήτηση με απορίες και προβληματισμούς των συμμετεχόντων πάνω στα θέματα αυτά. Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες επισκέφτηκαν προκαθορισμένες υπό-περιοχές μελέτης στο ιστορικό κέντρο της πόλης καταγράφοντας προβλήματα και δυνατότητες στο χώρο και εντόπισαν πιθανούς χώρους όπου θα μπορούσαν να δημιουργηθούν Πάρκα Τσέπης.

Μάλιστα ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να επισκεφτούν συγκεκριμένο χώρο στην οδό Απελλού ώστε να σκεφτούν πως θα μπορούσε να διαμορφωθεί εκεί ένα Πάρκο Τσέπης και στο τελικό τρίτο στάδιο, να σχεδιάσουν τις ιδέες τους.

Τα συμπεράσματα τα οποία προέκυψαν από το εργαστήριο είναι αρκετά σημαντικά και είχαν κατευθυντήριο ρόλο στην ολοκλήρωση της τελικής πρότασης. Οι πολίτες φαίνονται πρόθυμοι να δραστηριοποιηθούν στον αστικό χώρο, να καταγράψουν προβλήματα και δυνατότητές και να προτείνουν ουσιαστικές λύσεις. Βέβαια υπάρχει έντονος προβληματισμός όσον αφορά το τελικό στάδιο του συμμετοχικού σχεδιασμού, δηλαδή την απτή επέμβαση στον χώρο καθώς και τη μετέπειτα διαχείρισή του. Επιπλέον, οι συμμετέχοντες κατά τη διάρκεια της συζήτησης προβληματίστηκαν αρκετά γύρω από το ζήτημα της πιθανής σύνδεσης ενός τέτοιου εγχειρήματος με πολίτικους-κομματικούς χώρους. Τέλος, οι προτάσεις των συμμετεχόντων στο σύνολό τους προσανατολίστηκαν στη θεματική διαμόρφωση ενός Πάρκου Τσέπης σχετίζοντας την κυρίως με τον πολιτισμό, τον αθλητισμό και την αναψυχή.

Η πρόταση δημιουργίας Πάρκων Τσέπης

Ολοκληρώνοντας μία πλήρη έρευνα πεδίου, εντοπίσαμε αρχικά 15 χώρους με δυνητικό ενδιαφέρον για την δημιουργία Πάρκων Τσέπης. Ωστόσο, απορρίψαμε τους 5 από αυτούς για τεχνικούς λόγους ή εξαιτίας κάποιων δυσκολιών που παρουσίαζαν (χώροι στους οποίους θα ήταν πολύ δύσκολη τεχνικά η όποια διαμόρφωση τους, παρουσίαζαν αρχαιολογικό ενδιαφέρον ή βρίσκονταν υπό ασαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς).

Έτσι καταλήξαμε σε 10 τελικές προτάσεις. Φυσικά η επιλογή αυτή δεν είναι τυχαία. Οι επιλεγμένοι αυτοί χώροι πληρούν σε μεγάλο βαθμό τα πρότυπα ενός Πάρκου Τσέπης όπως η έκταση, ή η ικανοποιητική πλευρά θέασης. Επίσης, βασικοί παράγοντες που μας οδήγησαν σε αυτές τις επιλογές ήταν η θέση τους στο κέντρο της πόλης, οι χρήσεις γης που εξελίσσονται στη περιοχή τους, οι υφιστάμενες υποδομές με τις οποίες μπορούν να συν-λειτουργήσουν καλύτερα και η ανάγκη της κάθε περιοχής για την δημιουργία ενός τέτοιου χώρου. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις χωρικές συσχετίσεις που αναδεικνύουν προβλήματα αλλά και δυνατότητες δομήσαμε τη πρόταση μας.

Ο τρόπος ένταξης των Πάρκων Τσέπης, όπως φαίνεται και στον χάρτη, καλύπτει γεωγραφικά το σύνολο του Ιστορικού κέντρου. Γεγονός που σχετίζεται με την πρόταση των κλασσικών (κάθετων )χαράξεων του Hebrard (Αριστοτέλους, Αγ. Σοφίας και Γούναρη) οι οποίες ενίσχυαν αφενός την ύπαρξη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου κατά μήκος τους, αφετέρου δεν ευνοούσαν την δημιουργία τέτοιων χώρων πέρα από την περιοχή εμβέλειας τους. Οι χώροι που προτείνουμε, στις θέσεις όπου τους προτείνουμε, βρίσκονται ίσο-κατανεμημένα και περιμετρικά των βασικών χαράξεων και αξιοποιώντας τις υφιστάμενες υποδομές. Η επιλογή αυτών των θέσεων έγινε με στόχο την αναζωογόνηση περιοχών όπου τα χωρικά δεδομένα και η υφιστάμενη κατάσταση χρήζουν άμεσης επέμβασης. Δηλαδή επιλέξαμε περιοχές που συγκεντρώνουν μεγάλο πλήθος πολιτών, κεντρικές λειτουργίες, ποικίλες υπηρεσίες, που γειτνιάζουν με πλατείες, πάρκα, πεζοδρόμους και κοινωφελής χώρους, υπάρχει πρόσβαση μέσω ΜΜΜ, έχουν έντονη έλλειψη πρασίνου και ελεύθερων χώρων και είναι εμφανώς υποβαθμισμένες.

Οι περισσότερες από τις προτεινόμενες επεμβάσεις βρίσκονται σε περιοχές όπου απουσιάζουν οι ελεύθεροι χώροι καθώς και οποιοδήποτε στοιχείο οργανωμένου πρασίνου. Η δημιουργία Πάρκων Τσέπης θα δώσει πνοή στις περιοχές αυτές κυρίως στα δυτικά και βόρεια όρια της περιοχής μελέτης μας λειτουργώντας ως μικρές αστικές οάσεις για κατοίκους και εργαζομένους αντιμετωπίζοντας την μεγάλη ανάγκη για ελεύθερους χώρους και κυρίως χώρους πρασίνου.

Η πρόταση μας σχετίζεται με τις πρακτικές του αστικού βελονισμού ο οποίος στηρίζεται στις βελτιωτικές επεμβάσεις μικρής-τοπικής κλίμακας και όχι σε μεγάλου μεγέθους, που τέμνουν την ζωή στην πόλη.

Ενδεικτικός Σχεδιασμός Πάρκου Τσέπης στην οδό Σελευκιδών

Θέλοντας να επιτύχουμε την πραγμάτωση του Συμμετοχικού Σχεδιασμού, αξιοποιήσαμε τις ιδέες που προέκυψαν από το εργαστήρι συμμετοχικού σχεδιασμού και προχωρήσαμε στον ενδεικτικό σχεδιασμό ενός Πάρκου Τσέπης στην οδό Σελευκιδών, έχοντας ως κεντρική ιδέα την ενίσχυση του αστικού πρασίνου σε συνδυασμό με την ύπαρξη του υγρού στοιχείου και βασικού αστικού εξοπλισμού. Ο χώρος έχει έκταση 537τμ και η ορατή του πλευρά μήκος 24 μέτρα. Οι δυο εκατέρωθεν τυφλές επιφάνειες σχηματίζουν μια ιδανική τοποθεσία για την δημιουργία ενός Πάρκου Τσέπης ανάμεσα σε δύο ψηλές οικοδομές. Γενικότερα, η περιοχή εμφανίζει έντονη εμπορική δραστηριότητα και μεγάλη καθημερινή κινητικότητα.

Έτσι, ένα Πάρκο Τσέπης στην εν λόγω περίπτωση θα μπορούσε να προσελκύσει ακόμα περισσότερους επισκέπτες και να τονώσει την εμπορική δραστηριότητα δημιουργώντας ένα σημαντικό τοπικό κέντρο. Παράλληλα μπορεί να αποτελέσει τόπο ηρεμίας και χαλάρωσης για τους κατοίκους αλλά και για τους πολλούς εργαζόμενους στις υπηρεσίες και τα γραφεία της περιοχής, σε κάποιο διάλειμμα από την εργασία τους. Στα πλεονεκτήματα του χώρου αυτού συγκαταλέγεται η υπάρχουσα φυσική βλάστησης που θα μπορούσε να διατηρηθεί σε μια μελλοντική επέμβαση. Η σημερινή εικόνα του χώρου βέβαια διαφέρει αρκετά από αυτό το οποίο οραματιζόμαστε καθώς αποτελεί χώρο απόθεσης απορριμμάτων και η πρόσβαση σε αυτόν κρίνεται επικίνδυνη. Ο χώρος στην οδό Σελευκιδών αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση ”ξεχασμένης” αστικής γης η οποία μπορεί να συμβάλλει στην αποσυμφόρηση και την αναβάθμιση του κορεσμένου αστικού περιβάλλοντος.

Ενδεικτική διαμόρφωση του Πάρκου Τσέπης