Μουσείο Ολοκαυτώματος: Mάθαμε τα πάντα για το έργο που θα αλλάξει την πόλη

της Harriet Wolff*

Απόδοση από τα Γερμανικά: Τιτόκη Ιωάννα

Πληκτικό και εγκαταλελειμμένο είναι ακόμα το μέρος, στο οποίο πρέπει και πάλι να γραφτεί ιστορία, περικυκλωμένο από καταναλωτισμό και αδιαφορία, από λάιφσταϊλ και παρακμή. Από τη νότια πλευρά οδηγεί στις αποβάθρες του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, τις οποίες η κινεζική κοινοπραξία Cosco ήδη έχει εξασφαλίσει για λογαριασμό της. Μια τεράστια πινακίδα με το λογότυπο της Media Markt αστράφτει κόντρα στη δύση του ηλίου. Προς τα δυτικά δελεάζει το εμπορικό κέντρο “one Salonica Outlet Mall”, που ήδη δέχεται πολλούς επισκέπτες. Στέκεται ανάμεσα σε πολλά ανοίκιαστα διαμερίσματα και εποικισμένες μισογκεμισμένες παράγκες μαζί με γάτες που σκαλίζουν στα σκουπίδια.

Εδώ  στα δυτικά της πόλης, σε μια χέρσα έκταση, θα ανεγερθεί το “Holocaust Memorial Museum and Education Center for Human Rights”. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930 η Θεσσαλονίκη ήταν έντονα εβραϊκή και κοσμοπολίτικη. Για το υπό ανέγερση Κέντρο θα δοθούν εντέλει  δέκα εκατομμύρια ευρώ από το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών και άλλα τόσα από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Πολιτιστικό Ίδρυμα του αείμνηστου εφοπλιστή. Μια  συγχρηματοδότηση, η οποία προφανώς δεν ήταν ιδέα του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε. Την έκταση για το Μουσείο παραχώρησε η Κρατική Εταιρεία Σιδηροδρόμων στον Δήμο.

Όχι, εδώ δεν πρόκειται να γίνει ένα στατικό μνημείο, όχι κάτι που να ασχολείται αποκλειστικά με την παλιά, τις περισσότερες φορές τρομακτική μοίρα των Εβραίων.

Αυτό έτσι κι αλλιώς είναι η θέση τόσο του Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, όσο και του Προέδρου της Εβραϊκής Κοινότητας, Δαυίδ Σαλτιέλ.

«Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» ονομάζονταν στο παρελθόν η Θεσσαλονίκη· το 1940 ζούσαν εδώ περίπου 50.000 Εβραίοι και Εβραίες, το ένα πέμπτο του πληθυσμού εκείνης της εποχής. Γύρω στα 1900 δε, αποτελούσαν το 50% του συνολικού πληθυσμού! Στους δρόμους μιλούσαν γαλλικά και εβραϊκά, ελληνικά, τουρκικά και σεφαραδίτικα. Τον Απρίλιο του 1941 στρατεύματα της Βέρμαχτ έθεσαν την Ελλάδα υπό την κατοχή τους· από τον Απρίλιο μέχρι τον Ιούνιο του 1943 μετέφεραν τα  ΕςΕς  σχεδόν όλους τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης σε 33 συνολικά αποστολές -στοιβαγμένους σε εμπορικά βαγόνια – στα στρατόπεδα εξόντωσης του Μπέργκεν-Μπέλσεν και του  Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Επέζησαν μόλις 1.900 άτομα περίπου. Το απέριττο δημαρχιακό γραφείο του Μπουτάρη έχει θέα τη θάλασσα, πάνω στην οποία χορεύουν τα κύματα. Ο Δήμαρχος καπνίζει κατά τη διάρκεια της συνέντευξης και αναφέρει: «Η Θεσσαλονίκη έχασε την ψυχή της, εξαιτίας των εκτοπισμών των Εβραίων», παίρνοντας μια ρουφηξιά από το αναμμένο τσιγάρο του. «Το Μουσείο δεν θα είναι απλά ένα Μουσείο επίδειξης, όχι, θα είναι ένα Μουσείο ενάντια στον Ολοκληρωτισμό. Θα είναι ένα Εκπαιδευτικό Κέντρο στα Βαλκάνια, με το οποίο θα δείξουμε, πόσο κακός είναι ο φασισμός, το μίσος του ενός εναντίον του άλλου.»

Περίπου έτσι διατυπώνει και ο Δαυίδ Σαλτιέλ, λίγο αργότερα, το σκεπτικό του για το Μουσείο. Με υποδέχεται στο χωρίς παράθυρα γραφείο συσκέψεων της Ισραηλιτικής Κοινότητας, τα γραφεία της οποίας βρίσκονται σε ένα απλό σχεδόν απαρατήρητο και διακριτικό κτίριο, απέναντι από την πάλαι ποτέ εβραϊκή Αγορά Μοδιάνο. Μόνον στον όροφο που βρίσκονται τα γραφεία υπάρχει ένας αστυνομικός.

«Αυτό το Κέντρο», όπως μας αφηγείται, «θα είναι ένας φάρος της Δημοκρατίας, ο οποίος θα διαφωτίζει για τον ρατσισμό και θα διδάσκει την ανεκτικότητα. Με τούτο το Κέντρο μνημονεύουμε το παρελθόν, αλλά κοιτάμε με επίγνωση το  μέλλον. Πολλοί άνθρωποι, κυρίως οι νέοι εδώ στην Ελλάδα, γνωρίζουν ελάχιστα έως καθόλου.»

Ένας κυκλικός, φωτεινός πύργος,  ύψους 32 μέτρων, θα στεγάσει το Μουσείο και το Κέντρο Εκπαίδευσης. Τα σχέδια προέρχονται από δύο αρχιτεκτονικά γραφεία, το Heide&von Beckerath στο Βερολίνο και το EK A Efrat-Kowalsky στο Τελ Αβίβ. Το ποσό των 5 εκατομμυρίων έχει προγραμματιστεί στον Ομοσπονδιακό Προϋπολογισμό 2017/18, κάτι που ο Γερμανός Υπουργός Εξωτερικών επανέλαβε σε πρόσφατη επίσκεψή του στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της οποίας αναγορεύτηκε επίτιμο μέλος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης (ΙΚΘ), για τη συμβολή του στην καταπολέμηση του αντισημιτισμού.

Από το περιβάλλον του Στάινμάγιερ ακούγεται εν τω μεταξύ, ότι τα δέκα εκατομμύρια θα πρέπει να τα αντλήσει άμεσα η ελληνική πλευρά, διαφορετικά θα διαγραφούν από τον προβλεπόμενο προϋπολογισμό. Κι αυτό ακριβώς  είναι το σημείο που θεωρείται και προβληματικό, δεδομένου ότι η λίστα με τις απαραίτητες και ποικίλες πολεοδομικές άδειες, οι οποίες απαιτούνται από την πλευρά του Δήμου, της Περιφέρειας και του ελληνικού κράτους  είναι μακρά και περίπλοκη. Το κατά πόσο θα εγκριθούν και θα δοθούν όλες γρήγορα, δε θεωρείται σίγουρο όπως λέγεται από το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών. Τουλάχιστον τα 3,5 εκατομμύρια Ευρώ πρέπει να πιστωθούν για τις προεργασίες μέχρι τα μέσα Μαρτίου 2017, ακόμη κι αν δεν υπάρχουν στο τραπέζι όλες οι άδειες.

Οι Μπουτάρης και Σαλτιέλ εμφανίζονται αισιόδοξοι. «Εμείς τουλάχιστον έχουμε σχεδόν όλες τις απαραίτητες δημοτικές άδειες», δηλώνει ο Σαλτιέλ, «βέβαια αυτό σημαίνει πώς εκεί μπορούμε να κατασκευάσουμε μόνο ένα «Μουσείο-πύργο» και όχι ένα ακόμη κτίριο, όπως αρχικά είχε σχεδιαστεί.» Αρχική φιλοδοξία ήταν να κατασκευαστεί δίπλα κι ένα χαμηλότερο κυκλικό κτίριο, για να στεγάσει το Εβραϊκό Σχολείο.

Τα νέα επεξεργασμένα σχέδια  θέλει ο Δήμος να τα παρουσιάσει μαζί με την Ισραηλιτική Κοινότητα τέλη Ιανουαρίου. Στη Θεσσαλονίκη ήδη υπάρχει ένα Εβραϊκό Δημοτικό Σχολείο. Η κατασκευή του, παρόλα αυτά, θα γίνει λίγο αργότερα. Ένα οικόπεδο που βρίσκεται εκεί κοντά, το έχει ήδη υποσχεθεί ο Μπουτάρης στην ΙΚΘ.

Και στην περίπτωση που θα υπάρξει κυβερνητική αλλαγή, όπως αναμένουν πολλοί άνθρωποι, ο Σαλτιέλ διατηρεί καλές σχέσεις και με τη Νέα Δημοκρατία.

«Ο Τσίπρας είναι μαζί μας.  Ωστόσο, την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος τον Ιανουάριο, η επίσημη ομιλία στη Θεσσαλονίκη θα γίνει από τον Πρόεδρο της Νέας Δημοκρατίας, Κυριάκο Μητσοτάκη.»

Ο Δήμαρχος Μπουτάρης εικάζει, στη συνομιλία του με την Parallaxi, ότι μάλλον μόνον οι «κατά το ήμισυ υπολειπόμενες κρατικές άδειες θα δοθούν μέχρι τα μέσα του 2017 για το Μουσείο.» Εξάλλου, ο ίδιος ανακοίνωσε, ότι για τη λειτουργία του Μουσείου για το Ολοκαύτωμα θα ιδρυθεί ένα διεθνές Ίδρυμα με έδρα τις Βρυξέλλες, τo “Foundation of the Holocaust Memorial of Greece”. Aυτό θα υποστηριχθεί από τη γαλλική πλευρά, συγκεκριμένα από το Ίδρυμα “Mémoire de la Shoah”, καθώς επίσης και από διάφορα άλλα εβραϊκά Ιδρύματα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

Από τότε πού ο Μπουτάρης προσπαθεί -κοντά έξι χρόνια πια-, να κάνει τη Θεσσαλονίκη οικονομικά πιο αποδοτική αλλά και πιο ανοιχτή πνευματικά, η εβραϊκή ιστορία της αρχίζει και βρίσκει θετικό ενδιαφέρον.

«Έστω κι αν αυτό αφορά έναν μικρό κύκλο ανθρώπων, κατ’ εξοχήν διανοουμένων», λέει ο Ευάγγελος Χεκίμογλου, ο οποίος τούτο τον καιρό συμμετείχε από την πλευρά του Εβραϊκού Μουσείου ως επιμελητής στη συνδιαμόρφωση της έκθεσης με τίτλο «Διαιρεμένες Μνήμες» για τη περίοδο μεταξύ 1940 και 1950,  η οποία θα λειτουργεί μέχρι τέλος Φεβρουαρίου 2017 στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ο Χεκίμογλου, «ως μη ενεργός ορθόδοξος χριστιανός», όπως ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται, ένας αξιαγάπητος και χωρίς ίχνος ματαιοδοξίας άνθρωπος, είναι Οικονομολόγος-Ιστορικός. Στο καφέ του Μουσείου, πίνοντας έναν τουρκικό καφέ, αφηγείται την εχθρότητα που δέχτηκε από τον κύκλο των συναδέλφων του.

«Από τότε που άρχισα να εργάζομαι για το Εβραϊκό Μουσείο, κάποιοι εδώ, δεν θέλουν να έχουν με μένα σχέσεις.» Είναι προσωπικά επιτεύγματα του Δαυίδ Σαλτι που μαζί με άλλους συνοδοιπόρους του έκανε ένα μεγάλο άνοιγμα της Κοινότητας και κατέστησε εφικτή την απασχόληση μη μελών της στην έντονα σεφαραδίτικη Ισραηλιτική Κοινότητα. Παράλληλα και η συνεργασία με το Υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας που έγινε πιο στενή. Ενάντια και παρά τη στάση της γερμανικής κυβέρνησης, η οποία διατείνεται πώς έχει εκπληρώσει τις υποχρεώσεις τις σε σχέση με τις πολεμικές αποζημιώσεις, η Κοινότητα απαιτεί ακόμα περίπου 89 εκατομμύρια Ευρώ απευθείας από την εταιρεία των Γερμανικών Σιδηροδρόμων ως ιστορική διάδοχο των Σιδηροδρόμων του Ράιχ. Κι αυτό σχετίζεται με τα εισιτήρια, τα οποία έπρεπε να πληρώσουν οι Εβραίοι για τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα εξόντωσης! Το Βερολίνο συμμετείχε ήδη με 150 χιλιάδες Ευρώ στις εργασίες για την αποκατάσταση της Συναγωγής των Μοναστηριωτών, οι οποίες ολοκληρώθηκαν τον περασμένο Μάιο. Είναι η τελευταία που απέμεινε από τις 40 και πλέον συναγωγές που υπήρχαν κάποτε στην πόλη.

Η Θεσσαλονίκη μέχρι και το 1997, χρονιά που είχε ανακηρυχθεί και ως Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα, αδιαφορούσε πλήρως για την επί αιώνες έντονα εβραϊκή και κοσμοπολίτικη ιστορία της. Το 1997 άρχισε να λειτουργεί το Μουσείο της Σεφαραδιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, το οποίο αφηγείται μέχρι και σήμερα σε ένα περιορισμένο πλαίσιο, για την πάλαι ποτέ μεγάλη επιρροή πολλών μελών της, καθώς και τη μετέπειτα φριχτή τους τύχη.

Λέγεται ότι ήδη από το 140 π.Χ. ζούσαν οι πρώτοι Εβραίοι στην περιοχή· το 1492 μόνον  έφτασαν 20.000 εδώ, διωγμένοι από την Ισπανία. Μια σχεδόν απαρατήρητη μαρμάρινη πλάκα υπάρχει στον παλαιό κι άδειο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης, θυμίζει τον σχεδόν ολικό αφανισμό των Εβραίων το 1943, περιστοιχισμένη από αυτοκίνητα και πολύ κοντά στο υπό ανέγερση Μουσείο. Σήμερα, η Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης έχει μόνον περί τα 1.000 μέλη.

Το φιλόδοξο σχέδιο του Μουσείου για το Ολοκαύτωμα προβλέπεται να αποπερατωθεί κοντά στο 2020. Κι αν αυτό συμβεί, τότε θα δημιουργηθεί χώρος για γνώση και αναστοχασμό. Σ’ έναν νέο, φωτεινό χώρο, μέσα στη Θεσσαλονίκη κι όχι πολύ μακριά από τη θάλασσα.

«Χρειαζόμαστε αυτό το Μουσείο άμεσα», λέει ο Γιάννης Μπουτάρης και ανάβει ένα ακόμη τσιγάρο.

*Η Χάριετ Βόλφ (Harriet Wolff) είναι συντάκτρια της ημερήσιας  εφημερίδας “taz” στο Βερολίνο. Για έναν μήνα βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται στο περιοδικό Parallaxi, στο πλαίσιο ανταλλαγής Δημοσιογράφων του προγράμματος «Λήψη από κοντινή απόσταση» του  Ινστιτούτου Γκαίτε. Από την Parallaxi συμμετείχε η Έλενα Ταξίδου, συντάκτρια του περιοδικού, η οποία εργάστηκε τον Οκτώβριο/Νοέμβριο στην “taz”.
 Περισσότερες πληροφορίες: www.goethe.de/nahaufnahme​

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Το σημαντικότερο έργο που πρόκειται να βάλει την πόλη στον παγκόσμιο χάρτη παίρνει μπρος