Έτσι θα καταπολεμήσουμε τα fake news

Ημερίδα για το φαινόμενο των fake news και τους τρόπους καταπολέμησής του διοργάνωσε την Πέμπτη 3 Μαίου 2018 το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο στα γραφεία του στην Αθήνα, σε συνδιοργάνωση με την ΕΡΤ και το Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Εκ μέρους της Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας η δρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού και δημοσιογράφος, Βάλια Καϊμάκη μίλησε για το φαινόμενο της ανάδυσης των fake news και πώς αυτό βρίσκει την εξήγησή του στην τομή δύο θεωριών: Από τη μία η κλασσική θεωρία της προπαγάνδας και οι μηχανισμοί της και από την άλλη η απαξίωση των Μέσων, όπως την προέβλεπαν οι Χέρμαν και Τσόμσκι στο βιβλίο τους ”Κατασκευάζοντας τη συναίνεση” το 1970.

Σε μία κουβέντα με τη δημοσιογράφο του ΑΠΕ – ΜΠΕ Δήμητρα Βαλαβανίδου, η κα Καιμάκη μιλά για fake news, προπαγάνδα αλλά και θεωρίες συνωμοσίας που αποτελούν πάντα την κορωνίδα σε επιχειρήσεις αλλοίωσης συνειδήσεων του κοινού.

Ακολουθεί η συνέντευξη της δρ Επικοινωνίας Βάλιας Καϊμάκη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Fake news, προπαγάνδα, θεωρίες συνωμοσίας, είναι το ίδιο πράγμα;

Μοιάζουν αλλά όχι ακριβώς. Αν υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα τρίγωνο τότε το καθένα βρίσκεται σε μια ακμή. Είναι το τρίγωνο της παραπληροφόρησης.

Ποιες είναι οι διαφορές τους, η προπαγάνδα για παράδειγμα;

Τον όρο προπαγάνδα των οφείλουμε στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία που την εισήγαγε το 1622. Το «εκκλησίασμα για την διάδοση της πίστης» ήταν μια ιδέα του Πάπα Γρηγορίου 15ου για να διαδώσει τον καθολικισμό (προπαγάνδα = διάδοση). Οι ερευνητές την χωρίζουν σε τρία είδη και περισσότερα υποείδη: την μαύρη, που γνώρισε την άνθισή της με τον ναζισμό, την λευκή και την γκρίζα. Δεν έχουν σημασία τόσο τα είδη, βέβαια, όσο ο στόχος της που είναι ν’ αλλάξει τον τρόπο που οι άνθρωποι συμπεριφέρονται και να τους κάνει να πιστέψουν ότι οι αλλαγές στην συμπεριφορά τους γίνονται με δική τους απόφαση. Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται με κάθε μέσο και φυσικά με ψέματα.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι κάτι εντελώς διαφορετικό;

Ως ένα βαθμό. Οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν αναφορά στις μηχανορραφίες ισχυρών ανθρώπων (το συνηθέστερο κυβερνήσεις ή ολόκληροι λαοί), οι οποίοι καταφέρνουν να κρύψουν το ρόλο τους. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο των κόσμο ενστερνίζονται τέτοιες θεωρίες, πιστεύουν ότι οι «ισχυροί» κρύβουν την αλήθεια για τα σημαντικά γεγονότα. Η πηγή των θεωριών συνωμοσίας δεν είναι η παράνοια αλλά αυτό που ονομάζεται «χωλή επιστημολογία» (crippled epistemology), το γεγονός δηλαδή ότι οι άνθρωποι γνωρίζουν πολύ λίγα πράγματα για το θέμα και ότι αυτά που γνωρίζουν είναι λανθασμένα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι «πατέρας» της μελέτης των θεωριών συνομωσίας είναι ο Καρλ Πόπερ, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της επιστήμης του 20ου αιώνα. Στο βιβλίο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» μιλά για την «συνωμοσιολογική θεωρία της κοινωνίας» αναλύοντας τον ρόλο που έπαιξαν στην άνοδο του ναζισμού οι θεωρίες συνωμοσίας. Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχουν κοινά στοιχεία με την προπαγάνδα.

Και τα fake news;

Τα fake news είναι λίγο απ’ όλα κατά κάποιον τρόπο αλλά και κάτι καινούργιο. Καινούργιος είναι ο τρόπος που διαδίδονται, χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Κάποιος γράφει ένα άρθρο, ό,τι να ‘ναι, και κάνει ένα tweet, το οποίο, με τη σειρά του, γίνεται retweet από άλλους. Αυτοί οι άλλοι μπορεί να είναι και δικοί του ψεύτικοι λογαριασμοί. Το ίδιο γίνεται και με το Facebook. Κατόπιν κάποιος major account στο twitter ή στο facebook με χιλιάδες followers κάνει retweet ή share. Έτσι η «είδηση» φτάνει στα μεγαλύτερα blogs και τέλος στα mainstream media. Πλέον, ακόμα κι αν έμπειροι δημοσιογράφοι θελήσουν να ψάξουν, είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί η αρχική πηγή της «είδησης», παρά μόνο αν διαθέτει εξειδικευμένα εργαλεία. Εν τω μεταξύ, ο αρχικός συντάκτης κερδίζει από τα κλικ που γίνονται στις διαφημίσεις στην ιστοσελίδα του. Γιατί ας μην έχουμε καμία αμφιβολία, υπάρχουν πολιτικά κίνητρα, όπως στην προπαγάνδα, υπάρχουν όμως και ιδεολογικά όπως στις θεωρίες συνομωσίας αλλά υπάρχουν και ισχυρά οικονομικά κίνητρα.

Ποιες είναι οι λύσεις του προβλήματος, η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει;

Μέχρι ενός σημείου αλλά κανένας αλγόριθμος δεν μπορεί να κάνει την επιλογή για μας. Λύσεις επίσης μπορεί να δώσει η εισαγωγή μαθημάτων παιδείας στα μέσα είτε στα σχολεία είτε με τα κανάλια δια βίου μάθησης, η αυτορρύθμιση ή η νομοθετική ρύθμιση της λειτουργίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Όλα αυτά είναι σωστά. Αλλά πάνω από όλα η λύση βρίσκεται στη λειτουργία της δημοκρατίας και μέσα από αυτήν στην ενδυνάμωση και την αναβάθμιση των μέσων ενημέρωσης που οφείλουν να παίξουν το ρόλο που τους αξίζει. Να πετάξουν από πάνω τους κάθε αμφιβολία για την αξιοπιστία τους, να κάνουν ακριβώς αυτό που πρέπει, την επιλογή, την αξιολόγηση, την ιεράρχηση των ειδήσεων. Η προπαγάνδα και οι θεωρίες συνωμοσίας άνθισαν λόγω της έλλειψης πληροφοριών. Οι σύγχρονες εκδοχές τους, όπως και τα fake news αναπτύσσονται λόγω της υπερπληροφόρησης.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ