Κάναμε βόλτα στα εγκαίνια μιας ακόμα μοναδικής έκθεσης του Φεστιβάλ

Λέξεις: Γιάννης Γκροσδάνης

Eικόνες: Νόπη Ράντη

Ίσως είναι η πρώτη φορά που ο χώρος του παλιού Βρεφονηπιακού Σταθμού στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης ανοίγει τις πόρτες του για μια εικαστική έκθεση. Η αλήθεια είναι βέβαια πως κρύβει μια ενδιαφέρουσα κινηματογραφική ιστορία καθώς εκεί το 1984 ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γύρισε μια από τις σκηνές για το Ταξίδι στα Κύθηρα (άλλη μια σκηνή της ταινίας γυρίστηκε λίγα μέτρα παρακάτω στο παλιό Εντευκτήριο της Προβλήτας με συμμετέχοντες δύο εμβληματικές μορφές της σαλονικιώτικης δημοσιογραφίας, τον Δημήτρη Γουσίδη και τον φωτορεπόρτερ Γιάννη Κυριακίδη). Ο παλιός Βρεφονηπιακός Σταθμός άνοιξε και πάλι φιλοξενώντας μια έκθεση, που εγκαινιάστηκε χτες το βράδυ, με κινηματογραφικό ενδιαφέρον καθώς μια από τις σημαντικότερες παράλληλες δράσεις του φετινού 60ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου παρουσιάζει μια διαφορετική, εικαστική πτυχή του δημιουργού Νίκου Κούνδουρου.

Πιθανόν να ακούγεται παράταιρο και κάπως μεταφυσικό αλλά με τον τρόπο αυτό επιστρέφει εκ νέου στην Θεσσαλονίκη ένας σπουδαίος δημιουργός που πραγματικά αγάπησε την πόλη και τίμησε το Φεστιβάλ – από την Πρώτη Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου το 1960 – και έδινε το παρόν σε αυτό ανελλιπώς μέχρι το τέλος της ζωής του συμμετέχοντας στις δράσεις του με ή χωρίς ταινία. Αυτή την φορά βέβαια ο Νίκος Κούνδουρος, που είχε πάντα έναν μαγικό τρόπο να κάνει απόλυτα αισθητή την πληθωρική παρουσία του, είναι μαζί μας νοερά και μάλιστα με μια διαφορετική ιδιότητα, αυτή του εικαστικού και ζωγράφου.

Για την έκθεση αυτή απαιτήθηκε μια ειδική πολύμηνη προετοιμασία. Όπως παραδέχτηκε και ο διευθυντής του Φεστιβάλ Ορέστης Ανδρεαδάκης στον σύντομο χαιρετισμό του για τα εγκαίνια, χρειάστηκαν περίπου 9 μήνες για την έρευνα και την προετοιμασία που έκανε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης μαζί με τους επιστημονικούς συνεργάτες που ανέλαβαν την επιμέλεια και το στήσιμο της έκθεσης. Φυσικά κινητήριος μοχλός υπήρξε η Σωτηρία Ματζίρη – Κούνδουρου, η σύζυγος του Νίκου Κούνδουρου, η οποία, όπως είπε και ο Ορέστης Ανδρεαδάκης, «άνοιξε το σπίτι της, τα σεντούκια, τα ντουλάπια, τα υπόγεια και έβγαλε στο φως όλους αυτούς τους θησαυρούς». Το παρόν στα εγκαίνια της έκθεσης έδωσε και ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Ζέρβας, ο οποίος δήλωσε χαρούμενος που ανοίγει ξανά ο χώρος του παλιού Βρεφονηπιακού Σταθμού – ένας χώρος που ανήκει στον Δήμο Θεσσαλονίκης – για να υποδεχτεί μια τόσο σημαντική έκθεση στο πλαίσιο των 60 χρόνων του Φεστιβάλ.

Η εικαστική δημιουργία ακολουθούσε τον Νίκο Κούνδουρο από την αρχή της καλλιτεχνικής του διαδρομής. Ο ίδιος έλεγε πως από πολύ νωρίς, έφηβος ακόμα, 15 χρόνων, «είχα το πάθος της ζωγραφικής και τα κατάλοιπα αυτού του πάθους έρχονταν και ξανάρχονταν αρκετές φορές στην συνέχεια της ζωής» του. Σε ηλικία 16 ετών, πριν καλά καλά τελειώσει το σχολείο, μπαίνει στη σχολή Καλών Τεχνών, ως ειδικό ταλέντο. Οι εποχές βέβαια ήταν ταραγμένες και οι σπουδές δεν είναι καθόλου εύκολες καθώς όλα αυτά γίνονται την περίοδο της Κατοχής, χρόνο κατά τον οποίο ο Κούνδουρος μαζί με άλλους φοιτητές θα οργανωθεί στην Αντίσταση για να ακολουθήσει την περίοδο του Εμφυλίου η εξορία στη Μακρόνησο. Εκεί θα καταφύγει και πάλι στη ζωγραφική. Από τα έργα της περιόδου αυτής σώζεται μια προσωπογραφία του αγαπημένου φίλου του Θανάση Βέγγου, με τον οποίο πέρασαν μαζί αυτή την ταραγμένη εποχή στη Μακρονησο. Δάσκαλός του ήταν ο Μιχάλης Τόμπρος ενώ το έργο του εμπνέεται από τον Φώτη Κόντογλου, στον οποίο, μάλιστα, αφιέρωσε μία σύνθεση που έφτιαξε στο ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου στην Κρήτη. Εκεί, ο Κούνδουρος τοποθετεί δίπλα στους Αποστόλους και τους ιερείς, χωρικούς και γυναικόπαιδα. Η σύνθεση βρίσκεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο μέσα στην έκθεση και αποτελεί ένα από τα μεγάλα έργα που εκτίθενται εδώ. Η ζωγραφική του άλλωστε εμπνέεται από τη λαϊκή τέχνη, την κρητική παράδοση και την εκκλησιαστική ζωγραφική –κυρίως τη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης, τον γενέθλιο τόπο του. 

Εξάλλου ο ίδιος ο Κούνδουρος θεωρούσε την ζωγραφική ως μια ιερή λειτουργία, ως αγιογραφία. Σε μια παλαιότερη συνέντευξη του αναφέρει χαρακτηριστικά για το πως βλέπει την ζωγραφική: 

«Είναι χαρά για μένα η ζωγραφική. Ο ζωγράφος μπορεί ακόμα να είναι σοβαρός. Θέλω να πω πως η ζωγραφική είναι μια λειτουργία μυστικιστική. Κάθε ζωγράφος περιέχει τα χαρακτηριστικά ενός αγιογράφου. Λειτουργεί, κοινωνεί των αχράντων μυστήριων. Πριν επέμβει το μυαλό, η ψυχή του ζωγράφου, δεν υπάρχει τίποτα και πάνω στο λευκό αρχίζει η δημιουργία. Είσαι εσύ και αυτό. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο. Εγώ είμαι αγιογράφος. Θέλω να καμαρώνω ότι έμαθα να ζωγραφίζω τις εικόνες. Πήγα βέβαια στη σχολή Καλών Τεχνών. Ωστόσο δεν επηρεάστηκα από τα έργα ούτε του Παρθένη, ούτε του Χατζηκυριάκου Γκίκα, ούτε του Τσαρούχη παρά μόνο από τις εικόνες. Είναι ωραίο και οδυνηρό να υπηρετείς την τέχνη.»  

Στην έκθεση ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει φυσικά πολλά έργα του εικαστικού Κούνδουρου με θέματα που όπως φαίνεται τον απασχολούσαν μέχρι το τέλος. Θέματα που βασίζονται στην κινηματογραφική του πορεία αλλά και σε αρχαίους ή κρητικούς ή ακόμα και λαϊκούς ελληνικούς μύθους. Ένα τέτοιο θέμα είναι ο Δράκος, η εμβληματική ταινία του που βέβαια πολεμήθηκε στην εποχή της αλλά στο πέρασμα του χρόνου δικαιώθηκε για να αποκτήσει πλέον ειδική θέση ως μία από τις σημαντικότερες στην ιστορία του Ελληνικού Κινηματογράφου. Ανάλογη είναι η αγάπη του και για το Vortex αλλά και τον Μπαϋρον, θέματα στα οποία ο ίδιος προσδίδει και μια εικαστική δουλεύοντας μια σειρά από διαφορετικά ζωγραφικά «πλάνα» και σχέδια για σκηνικά. Δεν ήταν άλλωστε λίγες φορές που «κατηγορήθηκε» για την υπερβολική εικαστικότητα των ταινιών του. Ο ίδιος βέβαια απαντούσε πως για να διαβάσει κανείς τις εικόνες αυτές απαιτείται να έχει την ειδική παιδεία και αντίληψη καθώς πίστευε ότι σε μια ταινία υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά σενάρια: της εικόνας, του λόγου, του ήχου και των σιωπών. Από την Κριμαία, όπου γύριζε το Μπάϋρον γράφει στη σύζυγό του Σωτηρία Ματζίρη – Κούνδουρου: «Αν ο Μπάυρον δεν γίνει καλή ταινία –πιο καλή από καλή- θα τα παρατήσω και θα γίνω πάλι ζωγράφος, αθώος και ανυποψίαστος σαν τους πρωτόπλαστους πριν δαγκώσουν το πονηρεμένο μήλο». 

Ένα από τα πιο μυστηριακά εικαστικά έργα του είναι σίγουρα Ο Ύπνος της Λογικής, ένα από τα τελευταία έργα του ζωγράφου. Όπως σημειώνει και ο επιμελητής της έκθεσης Γ. Μυλωνάς «είναι σίγουρα το πιο αινιγματικό. Εδώ η γυναίκα που συνήθως υποτάσσεται από ισχυρές ζωώδεις μορφές (Μινώταυρος ή Κένταυροι) κυριαρχεί επάνω στο πρόσωπο ενός άνδρα που μόλις διακρίνεται, υπό τη σκέπη μιας σκοτεινής παρουσίας». Φυσικά δεν είναι το μόνο έργο που ξεχωρίζει καθώς ο επισκέπτης της έκθεσης θα βρει επίσης πορτραίτα και θέματα για την Αντιγόνη, τον Ερωτόκριτο, την Ευρώπη με τον Δία και ανάμεσα τους προσωπογραφίες από επαναστάτες – συμβολικά πρόσωπα της Ιστορίας – όπως ο Τσε Γκεβάρα, ο Δαλάι Λάμα, ο Ιρλανδός Μάικλ Κόλινς, η Ούλρικε Μάινχοφ. Όλα αυτά και ακόμα περισσότερα παρουσιάζονται στην έκθεση αυτή μέσα από ελαιογραφίες και σκίτσα, κοστούμια και μάσκες και συνοδεύονται από επιστολές, ημερολόγια, σημειώσεις και προσωπικά αντικείμενα -ανάμεσά τους και η αγαπημένη του παλέτα με την αυτοπροσωπογραφία του.

Όλα αυτά φανερώνουν πως ο ασκητής ζωγράφος Κούνδουρος συνομιλούσε με τον πληθωρικό σκηνοθέτη μετουσιώνοντας έτσι όσα έζησε, όσα τον όρισαν και τον έπλασαν, σε έναν μοναδικό κόσμο, κινηματογραφικό και εικαστικό. Ή όπως σημειώνει ο ίδιος ο Νίκος Κούνδουρος: «Ήθελα να ’μαι ζωγράφος μοναχικός. Είχα μια πίστη καλογερίστικη για τη ζωγραφική, τον ασκητισμό, ονειρευόμουνα μια μοναξιά γεμάτη φως… Τα πρόδωσα όλα; Μου θόλωσε το νου η θριαμβευτική ζωγραφική της κινούμενης εικόνας. Κι έκανα ταινίες».

* Η έκθεση για τον εικαστικό Νίκο Κούνδουρο βρίσκεται στο χώρο του πρώην Βρεφονηπιακού Σταθμού στην Α προβλήτα του Λιμανιού και θα διαρκέσει μέχρι τις 2 Δεκεμβρίου (με πιθανότητα παράτασης). Πραγματοποιείται στο πλαίσιο του 60ου ΦΚΘ με τη συμβολή και συνεργασία της Σωτηρίας Ματζίρη – Κούνδουρου, σε επιμέλεια του ιστορικού τέχνης Γιώργου Μυλωνά. Επιστημονικός σύμβουλος της έκθεσης είναι η ανθρωπολόγος Μαρία Καραμητσοπούλου.