H κοκακόλα, οι μαϊμούδες και η ντοπαμίνη – Η διπλή παγίδα της σύγχρονης διατροφής από την σκοπιά της εξέλιξης

Λέξεις: Γιάννης Πρασσάς

Πάμε λίγο παραπίσω στο χρόνο. Όχι πολύ, καμία πενηντάρια εκατομμύρια χρόνια. Κάπου εκεί στην κεντρική Αφρική, η προπρο.. γιαγιά μας μαϊμουδίτσα κάθεται πεινασμένη στο κλαδί της και αγναντεύει τα δέντρα της περιοχής σε αναζήτηση τροφής. Τρέφεται αποκλειστικά με φρούτα άλλωστε. Μέρα με τη μέρα η πεινά μεγαλώνει, αλλά η κάθοδος από το δέντρο απαιτεί προσεχτικό σχέδιο γιατί οι ύαινες και τα λιοντάρια παραμονεύουν. Πρέπει να βεβαιωθεί όσο περισσότερο μπορεί ότι το ενεργειακό τρόπαιο θα αξίζει το ρίσκο της διαδρομής. Περιμένει καρτερικά ώσπου τελικά το παίρνει απόφαση.

Αφού έχει μελετήσει τις συνήθειες των αιλουροειδών ξεχύνεται ξαφνικά για το δέντρο στην απέναντι μεριά του δάσους. Με την ψυχή στο στόμα φτάνει εκεί, πηδάει στο πρώτο κλαδί και… ω ναι!!!! Σ-Υ-Κ-Ι-Α!!! Μια συκιά φορτωμένη με ώριμα φρούτα. Αρπάζει δυο δυο τα φρούτα και αφήνεται στην ηδονή της απόλαυσης. Καθώς η άφθονη γλυκόζη από τα σύκα πλημμυρίζει το αίμα της ο εγκέφαλος της εκκρίνει μεγάλες δόσης της ορμόνης ντοπαμίνης. Η ορμόνη του reward και της ικανοποίησης Ο μοριακός τρόπος που ‘επέλεξε’ η φυσική επιλογή να την βοηθήσει να θυμάται ότι σε αυτό το δέντρο κρύβεται ένας ενεργειακός θησαυρός. Μια βιοχημική στάμπα υπενθύμισης ότι το πλούσιο ενεργειακά περιεχόμενο του ευρήματος θα αξίζει στο μέλλον κάθε ρίσκο επιστροφής. Όσο πυκνότερη σε ενέργεια η τροφή (και όσο γρηγορότερα αποσπώμενη) τόσο μεγαλύτερη η έκκριση ντόπας. Είναι θέμα επιβίωσης..

Επιστροφή στο σήμερα. Το διατροφικό μας περιβάλλον έχει αλλάξει άρδην τελευταία, αλλά η εγκεφαλική καλωδίωση μας παραμένει παρόμοια με της μαϊμουδίτσας. Ο εξελικτικός μηχανισμός της έκκρισης ντόπας μετά την κατανάλωση συμπυκνωμένης ενεργειακά τροφής εξακολουθεί να σηματοδοτεί τους σύγχρονους εγκεφάλους μας με αντίστοιχους μοριακούς μηχανισμούς. Αλλά σε αντίθεση με τότε, πλέον υπάρχει μια διπλή παγίδα στις μέρες μας:

1. Παγίδα# 1: Δεν χρειάζεται πλέον να αναζητάμε ‘συκιές’. Πλέον με τα σούπερ μάρκετ και τα ψυγεία υπάρχει μόνιμα, εύκολα προσβάσιμη πηγή ενέργειας στο σπίτι μας.
2. Παγίδα# 2: Όχι απλά έχουμε ‘συκιές’ στο σπίτι μας αλλά εδώ και μισό αιώνα έχουμε γεμίσει από κάτι νέου τύπου υπέρ-επεξεργασμένα ‘σύκα'(υπέρ-επεξεργασμένες τροφές), υπερ-εμπλουτισμένα σε επεξεργασμένη ζάχαρη, λιπαρά και αλάτι ειδικά σχεδιασμένα να παράγουν τεράστιες ποσότητες ντόπας με την πρώτη μπουκιά.

Κατά μια έννοια, το τέλειο feel good ‘εθιστικό’: γρήγορο, φθηνό και προσβάσιμο (σημ. υπάρχει ανοιχτή συζήτηση σχετικά με το αν πρέπει τα ultra-processed foods να κατηγοριοποιηθούν ως κανονικά addictive). Μια ολόκληρη βιομηχανία βασισμένη στην εξελικτική αδράνεια της νευροβιολογίας μας. Και έτσι σήμερα, οι ίδιοι βιολογικοί μηχανισμοί που κάποτε μας βοηθούσαν να επιβιώσουμε, τώρα μας κρατάνε σε ένα συνεχόμενο τριπάκι κυνηγίου εύκολης προσωρινής ανταμοιβής και ευχαρίστησης. Με τα σύγχρονα τρόφιμα υψηλής ενέργειας τόσο άμεσα διαθέσιμα (αναψυκτικά, γλυκά, fast-foods κτλ) έχουμε το easy fix για τις νταουνιές μας. Νοιώθουμε λίγο πεσμένοι? Χτυπάμε μια κοκακολα ή 5-6 κουταλιές παγωτό και ο εγκέφαλος μας ‘λάμπει’ συγχαίροντας μας από ικανοποίηση νομίζοντας ότι ανακαλύψαμε έναν ακόμη δυσεύρετο ενεργειακό θησαυρό απαραίτητο για την επιβίωση μας. Και όπως με τις άλλες εθιστικές ουσίες (νικοτίνη, αλκοόλ κτλ) η συνεχής ενεργοποίηση επιφέρει ένα σταδιακό κορεσμό του συστήματος καθιστώντας ολοένα και πιο δύσκολο να επιτύχουμε το ίδιο επίπεδο ικανοποίησης. Καταλήγουμε έτσι να αναζητάμε ολοένα και περισσότερη υπερεπεξεργασμένη τροφή για να πετύχουμε το ίδιο kick ντοπαμίνης.

Η αναντιστοιχία μεταξύ της εξελικτικής βιολογίας μας και του σύγχρονου περιβάλλοντος δημιουργεί έτσι μια συνθήκη εθισμού με σοβαρές πληθυσμιακές επιπτώσεις σε θέματα ψυχικής και σωματικής υγείας (παχυσαρκία, διαβήτη, μεταβολικά νοσήματα κτλ). Και πως ξεφεύγει κανείς από αυτήν την παγίδα ντοπαμίνης; Δεν είναι εύκολη συζήτηση γιατί ο καθένας μας έχει το δικό του μεταβολικό και γενετικό landscape που καθορίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχέσης μας με το φαγητό, με τις συνήθειες, με τις εξαρτήσεις, και την νευροβιολογία μας γενικότερα (σχόλιο 3). Επίσης σε όλα αυτά σημαντικότατο ρόλο παίζουν και κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες (σχόλιο 1). Με αυτό υπόψιν, νομίζω είναι σημαντικό σε πρώτη φάση να αναγνωρίσουμε τους τρόπους με τους οποίους το περιβάλλον παίζει με τη βιολογία μας, κάτι το οποίο δεν αναφέρεται επαρκώς στη σχετική συζήτηση. Επιπλέον, περιορίζοντας (when possible) την πρόσβαση μας σε υπερεπεξεργασμένες τροφές (υψηλής ενέργειας και χαμηλής περιεκτικότητας σε θρεπτικά συστατικά) στο σπίτι και δημιουργώντας χώρο για δραστηριότητες που ενισχύουν φυσικά την ντοπαμίνη— όπως η άσκηση, το σεξ, οι ουσιαστικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, η θέσπιση και εκπλήρωση στόχων, η προσεγμένη διατροφή, ο κάλος ύπνος κτλ—μπορούμε σιγά-σιγα να βοηθήσουμε στην αποκατάσταση της ισορροπίας του σύστημα ντοπαμίνης του εγκεφάλου μας και να κάνουμε ένα πρώτο βήμα προς μια ολιστικότερη ανάκτηση του ελέγχου της διατροφικής μας συμπεριφοράς.

Τα γράφω όλα αυτά καθώς δίπλα μου στο αεροπλάνο της επιστροφής οι δίκες μας μαϊμουδίτσες χτυπάνε αλύπητα δυο-δυο τα σύκα από το δέντρο του κήπου μας, στο κλείσιμο ενός ακόμη όμορφου ελληνικού καλοκαιριού!

Σχόλιο 1. Η πρόσβαση σε μη υπερεπεξεργασμένες τροφές εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικοοικονομικά κριτήρια. Για πολλούς ανθρώπους οι υπερεπεξεργασμένες τροφές να αποτελούν την μόνη προσιτή πηγή ενέργειας (στην Αμερική περίπου το 30-40% των θερμίδων προέρχεται από ultra-processed foods). Δυστυχώς, αυτό οδηγεί σε σημαντικές κοινωνικές ανισότητες στη διατροφή και την υγεία.

Σχόλιο 2. Η τακτική άθληση είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους να προσφέρουμε δόσεις φυσικής ντόπας στον εγκέφαλο μας. Το μεγάλο κέρδος από την άθληση (πάνω από το κάψιμο θερμίδων) είναι η ευφορία που νιώθουμε μετά την άθληση (από τη φυσική παράγωγη ντόπας) που μας κάνει λιγότερο ευάλωτους σε cravings.

Σχολιο 3. Η παχυσαρκία είναι μια πολυπαραγοντική μεταβολική κατάσταση στην διαμόρφωση της οποίας συμμετέχουν πολλοί γενετικοί, επιγενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ο καθένας μας βάση της ιδιαίτερης κατασκευής του έχει να δώσει μια εντελώς διαφορετική μάχη ως προς την εξασφάλιση μια υγειούς μεταβολικής ισορροπίας. Γι αυτό και είναι εντελώς λάθος η σύνδεση της παχυσαρκίας με ‘αδυναμία βούλησης’

*O Γιάννης Πρασσάς είναι διδάκτωρ Μοριακής Βιολογίας του University Health Network στο Τορόντο