Survivor’s Guilt: Η πληγή που αφήνει η επιβίωση

Η ενοχή του επιζώντα (Survivor’s guilt) είναι ένα φαινόμενο που απασχολεί ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων, καθώς στον κόσμο που ζούμε οι καταστροφές που βιώνει ο ανθρώπινος πληθυσμός και οι δύσκολες στιγμές είναι αναπόφευκτες. Όταν κάποιος επιβιώνει από μια καταστροφή, ενώ άλλοι δεν τα καταφέρνουν, μπορεί να νιώσει μια βαριά αίσθηση ενοχής και αδικίας για την αξία της ζωής του. 

Αυτό το συναίσθημα δεν περιορίζεται μόνο σε ζώνες πολέμου ή τραυματικά ατυχήματα αλλά εκδηλώνεται και σε καταστάσεις όπου η επιβίωση ενός ατόμου φαίνεται – για αυτούς – τυχαία ή άδικη, όπως σε φυσικές καταστροφές, σοβαρές ασθένειες ή ακόμα και σε προσωπικές τραγωδίες.

Μια τραγωδία, οποιαδήποτε και αν είναι αυτή, δεν αφήνει ποτέ μόνο τα θύματα της. Ο αντίκτυπός της μπορεί να είναι διαρκής, να επηρεάσει εκείνους που έμειναν πίσω, όσους είδαν τη ζωή τους να ανατρέπεται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Τραγικά γεγονότα, όπως το δυστύχημα στα Τέμπη ή η απώλεια αγαπημένων προσώπων σε άλλες φυσικές καταστροφές όπως οι σεισμοί στο Μιανμάρ και οι πυρκαγιές στο Μάτι δεν αφήνουν απλώς την πληγή της απώλειας. Συχνά φέρνουν στην επιφάνεια το έντονο και ανεξήγητο συναίσθημα της ενοχής του επιζώντος, πυροδοτώντας ανεπανόρθωτες ψυχικές επιπτώσεις, όπως το μετατραυματικό άγχος (PTSD), την κατάθλιψη και το άγχος.

Η έννοια της «ενοχής του επιζώντος» άρχισε να καταγράφεται συστηματικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ψυχίατροι παρατήρησαν έντονα συναισθήματα ενοχής και ψυχολογικής δυσφορίας σε επιζώντες στρατοπέδων συγκέντρωσης, πολεμιστές και θύματα μαζικών καταστροφών. Ο όρος καθιερώθηκε επισήμως τη δεκαετία του 1960 και απέκτησε διαγνωστική βαρύτητα με την ένταξή του στο εγχειρίδιο DSM-III της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας το 1980, ως σύμπτωμα του μετατραυματικού στρες (PTSD). Από τότε, η ενοχή του επιζώντος έχει μελετηθεί σε ευρύ φάσμα τραυματικών γεγονότων — από πολέμους και τροχαία δυστυχήματα μέχρι φυσικές καταστροφές, τρομοκρατικές επιθέσεις και πανδημίες — αποκαλύπτοντας τις βαθιές ψυχολογικές πληγές που μπορεί να αφήσει η ίδια η επιβίωση.

Ορισμένες έρευνες έχουν καταδείξει τη συχνότητα και την ένταση της ενοχής του επιζώντος σε διάφορους τομείς, αποκαλύπτοντας τη σοβαρότητα του φαινομένου. Σύμφωνα με τη μελέτη “Post-Traumatic Stress Disorder in U.S. Veterans”, που δημοσιεύθηκε στο ScienceDirect, το 25,8% των στρατιωτικών βετεράνων ανέφεραν αισθήματα ενοχής επιζώντος, ενώ το 22,7% ένιωσαν ενοχές για πράξεις ή παραλείψεις τους κατά τη διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων, κάτι που συχνά συνδέεται με την εμφάνιση PTSD. Αυτά τα συναισθήματα ενοχής δεν περιορίζονται μόνο στο στρατό, αλλά επεκτείνονται και σε άλλους τομείς, όπως δείχνει η μελέτη “PTSD and Survivor Guilt in Clinical Populations” που δημοσιεύθηκε στο Taylor & Francis Online, όπου το 38,5% των συμμετεχόντων ανέφεραν ότι είχαν επιβιώσει από τραγικά γεγονότα, ενώ το 90% αυτών παρουσίασαν ενοχή επιζώντος. Ακόμη, η μελέτη “Survivor Guilt and Depression in Lung Cancer Survivors” στο Journal of Thoracic Oncology έδειξε ότι το 55% των επιζώντων καρκίνου του πνεύμονα βίωσαν ενοχή επιζώντος, με το 63,9% από αυτούς να αντιμετώπιζαν ενδυναμωμένα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους.  Τέλος, έρευνα που δημοσιεύθηκε στο MDPI και αφορούσε επιζώντες από COVID-19, με τίτλο “Psychological Effects of COVID-19 Survivors”, έδειξε ότι το 42% των ατόμων αυτών ένιωσαν ενοχή για την επιβίωσή τους, με τα συναισθήματα αυτά να συνδέονται με την εμφάνιση PTSD και κατάθλιψης κατά την περίοδο αποκατάστασης.

Όλα αυτά τα δεδομένα δείχνουν τη διάχυτη παρουσία της ενοχής του επιζώντος και την ανάγκη για ψυχιατρική υποστήριξη σε άτομα που βιώνουν τέτοια συναισθήματα σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής τους.

Η ψυχολόγος Έλλη Γεωργιάδη μίλησε στην Parallaxi για το σύνδρομο της ενοχής του επιζώντα.

Για την αύξηση των ενοχών των επιζώντων μετά από τραγικά φαινόμενα ( Τέμπη, Σεισμοί στο Μιανμάρ) 

«Κάθε τραυματικό γεγονός βιώνεται πολύ υποκειμενικά από τα άτομα, αν και συνηθίζουμε ως κοινωνίες να αναμένουμε συγκεκριμένες συμπεριφορές κάτι που δεν είναι βοηθητικό στη διαχείριση ενός τραυματικού γεγονότος. Οπότε ναι, δυνητικά κάθε τραυματικό γεγονός μπορεί να οδηγήσει άτομα επιζήσαντες να βιώσουν το σύνδρομο αυτό».

Τι θα λέγατε σε έναν άνθρωπο που περνάει αυτήν την κατάσταση; 

«Το πρώτο βήμα για το άτομο είναι να αντιληφθεί πως βασανίζεται από τέτοιες σκέψεις ενοχής, τύψεων, και να αναγνωρίσει τα συμπτώματα που βιώνει ώστε να μπορέσει να περάσει στη διαχείριση τους. Κάθε άτομο παλεύει διαφορετικά και με τους δικούς του μαθημένους τρόπους διαχείρισης, οπότε, οφείλουμε να δώσουμε τον απαιτούμενο χρόνο στο άτομο για να βρει τους κατάλληλους τρόπους διαχείρισης. Σε κάθε περίπτωση, η αναζήτηση ψυχολογικής υποστήριξης από ειδικούς μπορεί να είναι ιδιαιτέρως σημαντική, ενώ κρίνεται απαραίτητη σε περιπτώσεις συνδρόμου μετατραυματικού στρες». 

Για τις ψυχολογικές και σωματικές συνέπειες των ασθενών 

«Το σύνδρομο αυτό, είναι μια πνευματική κατάσταση κατά την οποία το άτομο βιώνει έντονες ενοχές και τύψεις. Αυτό μεταφράζεται σε διάφορα ψυχοσωματικά και συμπεριφορικά συμπτώματα, ενώ δυνητικά μπορεί να επηρεάσει τις σχέσεις του ατόμου με τον περίγυρό του, οδηγώντας το στην απομόνωση. Αν και το σύνδρομο του επιζώντα μπορεί να εκδηλωθεί διαφορετικά από άτομο σε άτομο, ωστόσο υπάρχουν κάποια κοινά συμπτώματα όπως συναισθήματα θλίψης, σοκ, αίσθημα ευθύνης, εφιάλτες, έντονες αναδρομές (flashbacks), αναβίωση του τραυματικού γεγονότος κ.ά., ενώ το άτομο δυνητικά μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή λειτουργικότητά του, την εργασία του και την κοινωνικότητά του».

Τέλος, η ψυχολόγος διαπιστώνει πως κάθε τραυματικό γεγονός είναι ξεχωριστό και δεν μπορεί να συγκριθεί με κάποιο άλλο. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει: «Το ίδιο λοιπόν, συμβαίνει και με τον τρόπο που βιώνουν τα άτομα τα τραυματικά γεγονότα. Πρόκειται για μια απόλυτα υποκειμενική κατάσταση βιώματος, οπότε και θα ήταν επικίνδυνο να τολμήσουμε μια τέτοια γενίκευση. Ωστόσο, η έκταση ενός τραυματικού γεγονότος δύναται να επηρεάσει την έκταση που λαμβάνει ένα γεγονός προς τον κόσμο, οπότε και σε δεύτερο χρόνο εσφαλμένα μπορεί να μπούμε σε τέτοια ατραπό που μόνο βοηθητική δεν είναι για τους επιζώντες». 

Το survivor’s guilt δεν είναι απλώς μια ψυχολογική έννοια. Είναι μια καθημερινότητα σιωπηλή για όσους έμειναν πίσω. Οι επιζώντες μαθαίνουν να συνεχίζουν, όχι επειδή ξεχνούν τους ανθρώπους τους – αλλά επειδή είναι η μόνη λύση.