Δημόσιος χώρος: Τακτική και πρακτικές στον χειρισμό του

Περιορισμοί και εξελίξεις του στοχασμού για τις δημόσιες πράξεις και πρακτικές

Λέξεις-εικόνες: Ιορδάνης Στυλίδης

Καθώς πληρώνουμε τα ευρύχωρα, σχεδιασμένα ή τυχαία χωρικά υπολλείμματα, των πόλεών μας με σημειακούς πυκνωτές νοήματος (γλυπτά, διαμορφώσεις, επιγραφές) ορίζουμε ακριβώς την ιεραρχία των σημαντικών και των υποδεεστέρων περιοχών γενικής και ομοιογενώς διαμοιρασμένης σημασίας. Υιοθετούμε, δηλαδή, και κατασκευάζουμε ένα εξαιρετικό δικό μας αρχείο δυνατών σημασιών που προσδιορίζει τι είναι αυτό που επιθυμούμε περισσότερο να ορίζει την γενική και ειδική ταυτότητά μας, την ισχυρή και επιθυμητή αφηγηματική της εξέλιξής της αλλά και την τάση αυτής της εξέλιξης καθώς κινείται από το δικό μας παρελθόν προς ένα προετοιμασμένο δικό μας μέλλον. Προτιμούμε, για παράδειγμα, να πληρώσουμε με νόημα την σύγχρονη επικρατούσα αφήγηση για την ταυτότητά μας τοποθετώντας ένα αδριάντα του Φιλίππου του Β’, κάπου στην πόλη, διότι ‘’έκανε τη Μακεδονία ισχυρό βασίλειο και ένωσε υπό την ηγεμονια του τα υπόλοιπα ελληνικά βασίλεια προετοιμάζοντας την εισβολή και κατάκτηση του τότε γνωστού κόσμου’’  αντί για τον αδριάντα του Κασσάνδρου. Του οικιστή και χαράκτη της πόλης ‘’με αμυντικά και κλιματικά κριτήρια σε έδαφος επικλινές για τη φυσική απορροή των ομβρίων προς τη θάλασσα και ισομοιρασμένο στους πολίτες της, …προσανατολισμένης επί των ιδρυτικών οριζοντίων αξόνων της (Αγ.Δημητρίου και Φιλίππου) υπό γωνία στον Βορρά ώστε οι πλευρές των οικοδομικών τετραγώνων να έχουν πάντα ηλιασμό’’*. Έτσι, διαλέγουν-διαλέγουμε (εμείς-αυτοί οι όσοι ρυθμίζουν την επικυριαρχία του μεριστού αστικού νοήματος) τον πολέμαρχο και εκμηδενιστή των εκφράσεων της κοινής και συλλογικής ζωής αντί για τον μηχανικό και πολεοδόμο που οι χωρικοί χειρισμοί και οι λεπτές διαμορφωτικές τακτικές του προσδιόρισαν την υγιεινή και εύρωστη ζωή της πόλης της Θεσσαλονίκης.

Με τον ίδιο τρόπο προτιμούν (προτιμούμε) να γεμίζουν κάθε ευρύ και ελεύθερο αλλά και κάθε στοιχειώδες εμβαδό, κάθε υπόλοιπο εργασιών και επεμβάσεων, με υπομνήσεις και συμβολικούς δείκτες του φυσικού (δένδρα, θαμνους, λίμνες, λουλούδια, μάρμαρα, περίκλειστα θεματικά περίπτερα έκθεσης και σχολίων για την εξωτερική, εχθρική και ξένη φύση) ενώ επεκτείνουμε-επεκτεινουν συνεχώς το σχεδιασμό της πόλης εις βάρος της περιβάλλουσας, ήδη μερικής, φυσικής σχέσης. Σχέσης καταδιωκόμενης και ανισόρροπης. Κατασκευάζουν (κατασκευάζουμε) και σπαταλούμε τα ελάχιστα της οικονομίας μας παρά το ότι η ισχυρή φυσική ιδιότητα της πόλης, η ομαλή και ήπια διάθεσή της υλικότητάς της έως την ακτή, στο θαλάσσιο σύνορό της, περιέχει διαθέσιμο τον θρυλικό της ορίζοντα προς τη θάλασσα και τον μυθικό Όλυμπο. Το προς εκεί της επιθυμίας μας να ατενίζουμε.

Δεν φτάνει όμως μόνο αυτή η ασυλλόγιστη και έρμαια τακτική χειρισμών και δημοσίων δηλώσεων στον διαθέσιμο δημόσιο χωρο. Ο χειρισμός της ιστορίας και της φύσης ως θεαματικών και τακτοποιητικών (…όπως τα ξέρουμε) πρόσκαιρων υποβάθρων νοήματος. Η εγκατάσταση και άλλων αντικειμένων (γλυπτών, διαμορφώσεων, επιγραφών) προσβάλλει συνεχώς και τακτικά κάθε σχέση και συσχέτιση που αγωνιά και αγωνίζεται (δια των αρχιτεκτόνων σχεδιαστών της) να καθορίσει, να εκδώσει, να διαμοιράσει και να υπερασπίσει το δημόσιο και δικό της ισχυρό νόημα. Τα νέα και παλαιότερα γλυπτά (όπως αυτά στην περίμετρο του μουσείου Βυζαντινού πολιτισμού αλλά και του Αρχαιολογικού μουσείου: ‘’πριόνι’’ και ‘’πλάκα πάνω σε κορμό δένδρου’’) λειτουργούν ως ιδιόμορφα τρισδιάστατα και πανάκριβά graffiti εξουδετερώνοντας περιοχές προετοιμασίας της προσέγγισης ή πλήρεις πλευρές (όψεις) των αρχιτεκτονικών προτάσεων. Κάθε αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, κάθε οριστική και κατασκευασμένη πρόταση περιλαμβάνει και τον απαραίτητο περιβάλλοντα χώρο θέασής της. Το από που και έως που του χώρου όπου διαθέτει την αισθητική θέση της. Χρειάζεται, δηλαδή, να καθοριστεί και, συνήθως, καθορίζεται από τον συνθέτη της, μια απόσταση από όπου το κτίριο ή κάθε άλλη χωρική διαμόρφωση μπορει να ειδωθεί, να προσεγγιστεί, να εκδώσει τις πρώτες και τις συνακόλουθες ιδιότητες και τα πλαστικά ωφέλη προς τον/την πολίτη που πρόκειται σε κάθε στιγμή της ζωής του/της να το/τα υπερασπίζεται. Δεν συμβαίνει, όμως αυτό. Αντιθέτως η συνήθης πρακτική των διαμορφώσεων μετά την ανόρθωση ενός κτιρίου σχέσεων και θέσεων είναι το ιδιότυπο ‘’κρύψιμό’’ του, είτε με φυτεύσεις είτε με τρισδιάστατα graffiti και άλλα αντικείμενα που διασπείρονται στην περίμετρό του είτε στον υπόλοιπο χώρο του οικοπέδου του. Φαίνεται, λοιπόν, αν όσα αναφέρω και παρουσιάζω αξίζουν τον στοχασμό και τη δράση μας πως οι αλληλεπιθέσεις και οι γειτνιάσεις πολλαπλων και ανισομερών πυρήνων νοήματος ή οι απόπειρες επιβολης τακτικών και ισχυρών χωρικών ή σημειακών νοημάτων διαμόρφωσης μιας αποκλειστικής και ‘’καθαρής’’ ταυτότητας υποβαθμίζουν και υπονομεύουν την δημόσια εκπαίδευσή που οφείλει και ενυπάρχει ειλικρινά τόσο στην πρόθεση όσο και στο αποτέλεσμα (κτίριο, χωρική διαμόρφωση, γλυπτό, επιγραφή) των δημιουργών τους. Ας προσπαθήσουμε να αφαιρέσουμε αυτό το θόρυβο νοήματος.

Παρόλαυτα και σε μία διαφορετική κατεύθυνση νοηματικής αναζήτησης που ίσως διαμορφώσει και εγκαταστήσει μία νέα περιοχή εντοπισμού και εκπομπής αποκαλυπτικού νοήματος στο δημόσιο χώρο, έχουμε, ευτυχώς, ήδη προ πολλού, και χειριζόμαστε, όσο μπορούμε κάθε φορά, τις ίδιες στρατηγικές και τις στοχαστικές τακτικές της σημειωτικής έρευνας, του ελέγχου και της ενδελεχούς τεκμηρίωσης των τυχαίων και σημαντικών στην αναγνώρισή τους ευρημάτων που απασχολούν τη ματιά και τη σκέψη μας. Γνωρίζουμε και ήδη εφαρμόζουμε αναγνωριστικά και θριαμβευτικά τη σημειωτική τακτική ανάγνωσης και την ειδική ευθύνη της. Τις νέες και εξαιρετικές νοηματικές και στοχαστικές συστάσεις εύφορου και παιγνιώδους, εύπλαστου και ποικιλόμορφου έκτακτου πλεκτού νοήματος. Νοήματος πολεμικού και διαλυτικού. Στις συνεχείς και άτακτες πλέξεις και τους διεμβολισμούς του, τους τορπιλισμούς και τις ανατινάξεις του γραμμικού (από εδώ-έως εκεί-μόνον) φτωχού νοήματος. Έτσι εγκαταλείψαμε τις απόπειρες αντιπαράθεσης με τους Φιλίππους και τους φυσικοφανείς (στην εκθεσιακή γοητεία του χειρισμού τους) θυλάκους των τακτοποιήσεων νοήματος για το φυσικό (Νέα Παραλία, Μουσεία) που μεταφέρουν και εκτρέψαμε, γυμνάσαμε και αφιερώσαμε το ανιχνευτικό βλέμμα και τη σκέψη στα άλλα, πυκνά και ποικίλα, σημεία και σηματοδοτήσεις νοήματος που αναμένουν την απόπειρα της ανάγνωσής και εγκαθίδρυσης του ζωτικού νοήματός τους που εκχέεται ως νόημα στη δημόσια περιοχή γεγονότων, εκτιμήσεων και διαλόγου εφόσον βρεθεί ο ικανός και ισχυρός προαγωγός της σημασίας τους. Ξεχάσαμε και αποσύραμε στη λήθη (δεν μιλάμε καθόλου πια γιαυτό) τον σημαίνοντα και σημαντικό φορέα και σηματοδότη πολεμικού και κατακτητικού νοήματος (Φίλιππος Β’), τον σημαντικό φορέα των περιχαρακώσεων του φυσικού σε εκθεσιακά περίπτερα ποικιλιών και ελκυστικών φυτεύσεων του δημόσιου παραθαλάσσιου (Νέα Παραλία) σαλονιού της μέτριας και μικροαστικής αισθητικής των πρόσκαιρων υποχρεώσεών μας.

Αντίθετα, κοιτάξαμε και απορήσαμε, παραμείναμε επί πολύ εκεί, κοντά του, και υποχρεώσαμε τον εαυτό μας στην πειθαρχία της σκέψης ανιχνεύοντας την πιθανότητα ύπαρξης και ισχύος ενός συντόμου, διαφεύγοντος, αιρετικού ή ένδοξου νοήματος που θα μπορούσε να αναδιατάξει τον τρόπο και τις τακτικές εφεύρεσης και εγκατάστασης ζωηρού περιεχομένου, που θα μπορούσε να αναδιατάξει τις οικείες παραγγελίες και τοποθετήσεις σημασιών στον ‘’δικό μας αστικό χώρο’’.

Ο τηλεφωνικός θάλαμος που παρουσιάζω βρισκόταν στην οδό Τσιμισκή, δεν ξέρω αν ακόμη βρίσκεται εκεί. Αν δεν είναι πλέον στο συγκεκριμένο σημείο δεν πειράζει. Πολλαπλά παρόμοια άλλα αντικείμενα σημασίας είναι ήδη ενεργοποιημένα σε κάθε σημαντικό και ασήμαντο σημείο της οικείας αστικής γεωγραφίας. Ο θάλαμος είναι σχεδιασμένος για σύντομη χρήση (δεν είναι κλωβός, ασφαλισμένος από τον καιρό και των τρομερό ήχο της πόλης περίκλειστό), για να συλλέξουμε μία ή μία σειρά πληροφοριών, να αφεθούμε σε ένα πρόσκαιρο ευφρόσυνο ή πικρό διάλογο, να επιδιώξουμε ή να σχεδιάσουμε ακριβώς το πως και το τι ενός ήδη ασυνάρτητου ή μεστού νοηματικού μερίσματος του εαυτού. Πάνω στον θάλαμο έχουν επικολληθεί σωροί από ποικίλες πληροφορίες που και αυτές είναι ουσιαστικά ‘’τηλεφωνήματα’’ ορισμένα όμως εικονογραφικά και κειμενικά. Τα ‘’τηλεφωνήματα’’ αυτά περιέχουν ποικιλίες σημασιών που συνεργάζονται και προωθούν ισχυρά τα περιεχομενα ενός πολυκερματισμένου σύγχρονου εαυτού που εκτίθεται, διατάσσεται, διαχέεται και ανασυντάσσεται καθημερινά ώστε να ησυχάσει, όπως μπορεί, αν μπορεί, την βία και τους εκβιασμούς της καθημερινότητας. Εκεί, στα στρώματα των σπαραγμάτων της πληροφορίας που δεν είναι ηχητική αλλά οπτική (βλέπεται και διαβάζεται) θα βρεί ο επισκέπτης του νήματός του, εφόσον σταθεί και δοκιμάσει, τις παραινέσεις και τις ιαχές της πολεμικής δυνατότητας που εκπέμπει και ο αδριάντας του Φιλίππου Β’ (τις ίδιες ιαχές για τους πρόσφυγες-βαρβάρους και τους επικίνδυνους γείτονες ενός και πολλών δημοσίων ομαδικών θέσεων), εκεί θα βρεί τις προσκλήσεις στις διαλέξεις και τις δράσεις για τον προσδιορισμό ή τον αποκλεισμό του φυσικού από την αστική τοπική κουλτούρα των ‘’φυτεμένων μπαλκονιών’’ των ‘’περίκλειστων κήπων’’ και των ιδεωδών στιγμών ή των ρυθμιστικών καταργήσεων της αρχέγονης σχέσης με την φυσική υπόθεση (τις προσκλήσεις και τις διαδρομές αναγνώρισης του εκείθεν φυσικού). Εκεί θα βρεί τα προγράμματα και τις επικλίσεις για τα σημαντικά και τα ασήμαντα που μπορούν να σταθεροποιήσουν ή να απο-σταθεροποιήσουν είτε την πίστη στην παρούσα αστική κουλτούρα είτε την μετακίνηση του ενδιαφέροντος από το μαζικό της κατοίκησης σε αστικές συσσωρεύσεις στο επαρχιακό επαρκές των διασπαρμένων κοινοτήτων στο φυσικό συνεχές (την επιστροφή στις κοινότητες και την επαρχία επειδή η πλήρης διαδυκτίωση όλων (the intrnet of things) το επιτρέπει). Εκεί, θα βρεί, ένα αρχείο περιορισμένου παρελθόντος αλλά και την υπόσχεση μιας διακλάδωσης του μέλλοντος που ταιριάζει με το πνευματικό υλικό της ατομικής πορείας σε ένα κόσμο ποικιλιών και γεγονότων προς τον οποίο οφείλει να ανταποκρίνεται καθημερινά. Ο θάλαμος, λοιπόν, εξαιτίας αυτής της ‘’βρώμικης’’ τακτικής των επικολλήσεων (αφίσες, υπογραφές, σημειώματα) αναδεικνύεται σε πληροφοριακό διαθέτη (server) πληροφοριών τέτοιας ισχύος και έκτασης ώστε να ισχυριστώ πως εξέρχεται από την σημασιολογική αορατότητά του και εγκαθίσταται στην περιοχή ενός έργου-φορέα σημασίας και σημειώσεων για ένα χωρικό και χρονικό θύλακα, ένα, εντέλει, πυκνωτή και ελκυστή συγχρονισμένου νοήματος για την θέση του εαυτού στο περιορισμένο και αχανές ταυτόχρονα πεδίο σχέσεων, επιθυμιών και ανταποκρίσεων.

Τι να μας πουν, λοιπόν, τα αγάλματα (ο αδριάντας του καταστροφέα Φιλίππου Β’), οι παραλιακές διαμορφώσεις-σχολιασμοί του ‘’φυσικού’’ (που, φυσικά, περιλαμβάνουν τον έκτακτο παρατηρητή τους ως εξωτερικό και εχθρικό της υπόστασής τους παρατηρητή), οι ποικιλίες των καθεστωτικών νοηματικών προσθέσεων (γλυπτά για την νομιμόφρονα δική μας ιστορία) στο κρίσιμο πεδίο της ταυτότητας των αρχιτεκτονικών έργων ή διαμορφώσεων. Όσοι και εκείνοι οι κατασκευαστές των μονοσήμαντων και ανεπαρκούς νοήματος έργων (οι καλλιτέχνες στην καθομιλουμένη) πρέπει σύντομα και με έξοδά τους να απελευθερώσουν τις δημόσιες διαμορφώσεις αλλά και τα κτίρια (ειδικά στο μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού και στο αρχαιολογικό μουσείο) από τα φτωχά και ανεπαρκή έργα τους. Με δικά τους έξοδα. Η ισχυρή νέα περιοχή σημασίας αναγκάζει, εκτρέπει και διαθέτει το βλέμμα και τη σκέψη στο επισφαλές και ακαθόριστο, το ασυνεπές και άτακτο, το αταίριαστο σε κάθε και όλες τις τυποποιήσεις και ορισμούς της αστικής βεβαιότητας. Από εκεί και εξαιτίας του θα επισυμβεί η εξουδετέρωση του παρόντος εγκατεστημένου νοήματος και η ανθοφορια και εξέλιξη του άλλου ερμηνευτικού τρόπου που τόσο χρειαζομαστε.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ*

1. Ζήσης Σκάμπαλης, Αρχιτέκτων,

Διευθυντής του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης