Οι Εβραίοι Έλληνες Αθλητές: μια ξεχασμένη πτυχή στην ιστορία της Θεσσαλονίκης

του Κωνσταντίνου Ζέρβα, kvzervas@gmail.com

Είναι συναρπαστική εμπειρία η αναδρομή στην ιστορία της πόλης μας. Και ακόμη πιο συναρπαστική γίνεται μέσα από τη μικροϊστορία της όπως προκύπτει από τις εξαιρετικές καταγραφές ανθρώπινων ιστοριών του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας και του Εβραϊκού Μουσείου.

Μέσα από έγγραφα, επιστολές και φωτογραφίες ξετυλίγονται πτυχές της ζωής της πόλης. Όλων εκείνων των στιγμών, λαμπερών αλλά και καθημερινών, που φανερώνουν την ποιότητα ζωής, την εξωστρέφεια της αλλά και τις σχέσεις των ανθρώπων της. Μέσα από αυτό το υλικό, αποτυπώνεται και η έντονη κοινωνική παρουσία της εβραϊκής κοινότητας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η οποία κορυφώνεται στην περίοδο του μεσοπολέμου. Η δράση των αθλητικών συλλόγων και οι επιδόσεις των αθλητών είναι ένας αδιάψευστος μάρτυρας της ισχυρής και αδιαμφισβήτητης σχέσης των μελών της κοινότητας με την τότε κοινωνία της Θεσσαλονίκης.

Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οι αθλητικές δραστηριότητες στην πόλη αλλά και στη χώρα μας ήταν αδιαμόρφωτες και ανοργάνωτες. Μόλις την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, εμφανίστηκαν κάποιοι αθλητικοί σύλλογοι στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη με δραστηριότητες στο ποδόσφαιρο, στο τένις, στην ποδηλασία, στην ξιφασκία, στην κολύμβηση, στην κωπηλασία, στο κρόκετ και στην πυγμαχία.

Η Θεσσαλονίκη άλλωστε στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα έζησε, ως σημαντικό αστικό κέντρο, τις ραγδαίες εξελίξεις της εποχής: επανάσταση των Νεοτούρκων, Βαλκανικοί Πόλεμοι και Απελευθέρωση, Εθνικός Διχασμός και 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος. Την πυρκαγιά του 1917 και τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Μέσα από αυτές τις βίαιες ανακατατάξεις έβρισκε την ισορροπία και το βηματισμό της στην εξέλιξη της ως μια μητροπολιτική πόλη της Μεσογείου.

Στις αρχές του 20 αιώνα, η πόλη μας είχε μια από τις πιο ακμαίες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης και της Μεσογείου που έφθανε τα 60.000 μέλη. Αυτό είναι γνωστό λίγο πολύ σε όλους όπως και το ότι σημαντικό κομμάτι της εμπορικής δραστηριότητας ανήκε σε μέλη της κοινότητας αυτής. Διαπρεπείς επιστήμονες και επιχειρηματίες αποτελούσαν τον κορμό της πόλης μαζί βέβαια με σκληρά εργαζόμενα μέλη της μεσαίας και της εργατικής τάξης.

Δεν είναι όμως γνωστό ότι οι εβραϊκής καταγωγής αθλητές κατέχουν μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του ελληνικού αθλητισμού. Η κοινότητα αυτή ίδρυσε ιστορικούς αθλητικούς συλλόγους, ενώ στελέχωσε και όλες τις ομάδες της πόλης με σημαντικούς αθλητές.

Το πρώτο αθλητικό σωματείο που ιδρύθηκε από την Εβραϊκή κοινότητα στη Θεσσαλονίκη το 1897 ήταν η Ένωση των Παλαιών Μαθητών της Παγκόσμιας Ισραηλιτικής Ενώσεως (Alliance) με ιδρυτή τον διευθυντή του σχολείου Αλατίνη Ματαλόν.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη η Union Sportive με ιδρυτικά μέλη γνωστά ονόματα της Χριστιανικής και Εβραϊκής αστικής τάξης της πόλης. Θα ακολουθήσουν χρονικά η ίδρυση ιστορικών αθλητικών συλλόγων στην πόλη όπως η ΧΑΝΘ, ο Ηρακλής, ο Άρης, ο ΠΑΟΚ, ο ΒΑΟ, ο Μακεδονικός, o Όμιλος Φίλων Θαλάσσης, αλλά και η Μακαμπί, και η Ακόαχ κ.ά. Μέσα σ΄ όλους αυτούς τους Συλλόγους διέπρεψαν σημαντικοί εβραίοι αθλητές.

Μια ματιά στον αθλητικό τύπο της δεκαετίας του 1930 δείχνει την αξιοσημείωτη παρουσία της εβραϊκής κοινότητας σε όλα τα αθλήματα ομαδικά αλλά και ατομικά και όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη: ο Ζακ Κοεν στην Πρέβεζα, ο Ισαάκ Σαμπεθάη στα Τρίκαλα, ο Δαυίδ Πενχάς στις Σέρρες, ο Γεσουά Μάτσας στα Γιάννενα. Στη Θεσσαλονίκη ξεχώρισαν ο πρωταθλητής δρόμων ημιαντοχής Λέων Πασύ και τα αδέρφια του Τζακ και Αλβέρτος, οι πυγμάχοι Ντίνος Ουζιέλ, Τζάκο Ραζόν και Σαλαμώ Αρούχ, οι σπρίντερ Μορίς Κοέν και Τζάκο Πασύ, όλοι αθλητές της Μακαμπή, ο Κάρολος Μπαϊόνα του Ηρακλή, ο Ζιάκ Αμποάβ και Μαρσέλ Λεβί του ΠΑΟΚ.

Ενώ αξίζει να θυμηθούμε ότι ο διεθνής ποδοσφαιριστής και δρομέας ταχύτητας του Ηρακλή Αλβέρτος Ναχμίας ήταν εκείνος που πέτυχε το πρώτο γκολ στην ιστορία της Εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου.

Αλλά και στο γυναικείο αθλητισμό η εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης ήταν πρωτοπόρος με τη συμμετοχή αθλητριών τόσο σε ατομικά όσο και σε ομαδικά αθλήματα παρά τις προκαταλήψεις και τις επικρίσεις της εποχής. Κατά τη δεκαετία του 1920 ο Γυμναστικός Σύλλογος Ακόαχ είχε συγκροτήσει γυναικείο τμήμα, η ομάδα πετοσφαίρισης του οποίου συμμετείχε στο Πρώτο Πρωτάθλημα Δεσποινίδων της Θεσσαλονίκης το 1926 μαζί με τον Αρη, τον Ηρακλή και τη Χ.Ε.Ν. Πρωταθλήτρια Ελλάδος στους δρόμους ταχύτητας και άλτρια υπήρξε η Αλλέγκρα Γκατένιο, η πρώτη αθλήτρια του τμήματος γυναικών του Ηρακλή, που αναδείχθηκε πανελληνιονίκης στο στίβο.

Και κάπου εκεί έρχεται η τραγωδία του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου και της ναζιστικής κατοχής. Η μοίρα των εβραίων αθλητών δεν ήταν διαφορετική από το σύνολο των Θεσσαλονικέων ομοθρήσκων τους. Εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς και στο Μπιρκενάου για την ολική εξόντωση.

Ελάχιστοι από αυτούς τους αθλητές κατάφεραν να βγουν νικητές σε αυτόν τον άνισο αγώνα. Ένας μικρός μόλις αριθμός αυτών που επέζησαν μετείχαν στους εορταστικούς αγώνες για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης τον Μάιο του 1945. Σημαιοφόρος της αποστολής ήταν ο πυγμάχος Ντίνο Ουζιέλ που είχε εκτοπιστεί από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο Χιρς από όπου δραπέτευσε, ανέβηκε στο βουνό και εντάχθηκε στις τάξεις της ελληνικής αντίστασης.

Από τα κρεματόρια των στρατοπέδων γλύτωσε ο Μαρσέλ Νατζαρή, ιστιοπλόος και μέλος του Ομίλου φίλων Θαλάσσης, ο πυγμάχος Τζάκο Ραζόν που αναγνωρίστηκε ως ένας από τους προστάτες των αδυνάμων του Άουσβιτς όπως και ο πυγμάχος Σαλαμώ Αρούχ που εκτοπίστηκε το 1943 στο Άουσβιτς μαζί με τους γονείς του και τα 4 αδέρφια του.

Ο Ραζόν όπως και ο Αρούχ για να επιβιώσουν έδιναν αγώνες με άλλους Εβραίους και Ρομά πυγμάχους επίσης κρατούμενους. Ο Αρούχ είχε αφηγηθεί για τις σκοτεινές εκείνες μέρες: «Οι κανόνες ήταν απλοί. Παίζαμε μέχρι να βγει κάποιος knock out ή έως ότου βαρεθούν οι Ναζί. Αρνούνταν να φύγουν, αν δεν έβλεπαν αίμα. Θύμιζαν περισσότερο κοκορομαχίες και διεξάγονταν κάθε Τετάρτη και κάθε Κυριακή, σε μια αποθήκη γεμάτη καπνό, με τους φρουρούς να πίνουν και να στοιχηματίζουν. Σκότωναν όποιον έκριναν ως αδύναμο. Τιμωρούσαν όποιον έχανε». Εκείνος που κέρδιζε έπαιρνε ως βραβείο ένα καρβέλι ψωμί. Έδωσε στη διάρκεια της φυλάκισης του 208 αγώνες, από τους οποίους κέρδισε τους 206 ενώ οι άλλοι δυο ήρθαν ισόπαλοι. «Πριν κάθε αγώνα έτρεμα. Ήμουν χάλια. Όταν έφτανα στο ρινγκ, ήξερα πως αν δείξω συμπόνοια, θα χάσω τη ζωή μου. Δεν είχα επιλογές….». Η ιστορία του έγινε ταινία, το 1989, που προβλήθηκε με τον τίτλο «Triumph of the spirit» και πρωταγωνιστή τον Γουίλιαμ Νταφόε (ο ελληνικό τίτλο ήταν «Ο Θρίαμβος του πνεύματος»).

Ο τελικός απολογισμός: 43.000 Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τη Θεσσαλονίκη και οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μόλις 1.950 άτομα επέστρεψαν από τα κολαστήρια των Ναζί. Ανάμεσα τους λαμπερά νιάτα και μεγάλοι αθλητές που χάριζαν με την παρουσία τους ομορφιά και περηφάνια. Το αθλητικό ιδεώδες!

Οι ιστορίες τους είναι ένα μέρος της μεγάλης ιστορίας αυτής της πόλης, η οποία δεν είναι ορατή σήμερα. Είναι κομβικό κεφάλαιο στο «γοητευτικό παραμύθι» της Θεσσαλονίκης, το οποίο περιλαμβάνει τις ιστορίες των ανθρώπων της, των κτιρίων της, της φυσιογνωμίας της. Πώς θα ήταν άραγε η Θεσσαλονίκη, αν όλοι αυτοί οι άνθρωποι που ξεριζώθηκαν τόσο βίαια από τις πατρογονικές τους εστίες, παρέμεναν εδώ και συνέβαλλαν, μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, στην εξέλιξη της αγαπημένης μας πόλης;

Θερμές ευχαριστίες στο Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας και στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης για τος υλικό και τις πληροφορίες που μου δόθηκαν.

* Ο Κ. Ζέρβας είναι Πολιτικός Μηχανικός και Δημοτικός Σύμβουλος του Δήμου Θεσσαλονίκης