Ιωάννη Μήτρου που ακριβώς διαχωρίζεται η performance και το θέαμα;

Πως ερμηνεύεται ο όρος “ζωντανή τέχνη”; Ποια είναι η αναγκαιότητα, σε ιστορικό-κοινωνικό-πολιτικό επίπεδο ώστε να προσεγγίζουμε το φαινόμενο της τέχνης ως μία συνθήκη του “ζωντανού”, στην περίπτωση μιας ενεργής πραγμάτωσής της; Ισχύει όμως κάτι τέτοιο;

Στη συνάντηση μου με τον Ιωάννη Μήτρου, δίνουμε απαντήσεις, προσεγγίζουμε την αλήθεια της Performance και αναλύουμε το βιβλίο του με τίτλο «Performance Art, ασυνείδητο, σώμα, παραστασιακή πράξη» που κυκλοφορεί και αποτελεί μία πολυετή έρευνα του.

Το βιβλίο σας αναφέρεται στην Performance, το κίνημα τέχνης που διαμορφώθηκε τη δεκαετία του 1960 και γνωρίζω πως έχετε διδάξει. Ποιος, θα μπορούσε να είναι, ένας ορισμός της;

Αρχικά να αναφέρω πως το εν λόγω βιβλίο πραγματεύεται τη σχέση της ζωντανής δράσης με τα κινήματα τέχνης εκκινώντας από τις αρχές του 20^ου αιώνα και συγκεκριμένα με το συμβάν dada. Διατέμνει λοιπόν την ιστορική της εξέλιξη σε σχέση με το πολιτικό και εστιάζοντας στο «ζωντανό» σώμα. Πρόκειται για μια φαινομενολογία του «ζωντανού» σώματος η οποία έχει ως αναφορά τρεις μεγάλες «επιστροφές» στο σώμα. Η πρώτη λοιπόν αφορά στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας θεωρητικής εργασίας, μέσα από την  δική μου οπτική, καλείται να θέσει τα ερωτήματα για το φαινόμενο της αναγκαιότητας της τέχνης να εντάξει ενεργά τη ζωντανή δράση στην εικαστική της άρθρωση ώστε να προκύψει στη μεταβατική περίοδο της μεταπολεμικής πραγματικότητας μια δεύτερη ανάγκη επιστροφής στο σώμα που έδωσε την πρώτη φόρμα της παραστατικής δομής που ονομάσαμε περφορμανς. Η Τρίτη επιστροφή αφορά στον 21^ο αιώνα και τη μεταψηφιακή εποχή σε σχέση με το πολιτικό όπως προκύπτει στην μετακαπιταλιστική εποχή του νεοφιλελευθερισμού. Η διδασκαλία της περφο σε ότι με αφορά σχετίζεται πρωτίστως με την πρακτική της προσέγγιση και την ασκώ εδώ και πολλά χρόνια, ήδη από την δημιουργία του Εργαστηρίου Έρευνας Παραστατικών Τεχνών και μέσα από τις έρευνες που πραγματοποιώ μαζί με την ομάδα μου, την alamakalma. Η ίδια προσέγγιση υπάρχει και στο πανεπιστήμιο τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Το βιβλίο ήρθε να προσθέσει στη διδασκαλία αυτή τη θεωρία που σχετίζεται με την πράξη καθώς και μια αισθητική και πολιτική θεώρηση του φαινομένου. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει ελληνική βιβλιογραφία που να προσεγγίζει συνολικά την περφορμανς πλην τις ιστορικές καταγραφές και μελέτες κυρίως της ελληνικής περίπτωσης, το βιβλίο αυτό χαίρει μιας ιδιαίτερης αποδοχής, χρησιμοποιείται ως επιστημονικό εγχειρίδιο σε διάφορα πανεπιστήμια της Ελλάδας και ετοιμάζεται η β΄έκδοσή του. Όσο αφορά τον ορισμό της περφορμανς που στα ελληνικά προτιμώ να το μεταφράζω ως τέλεση δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στο μέτρο μιας διαδικασίας που ολοκληρώνεται και έχει αισθητική προθετικότητα ως τέτοια και άρα ανήκει στη τέχνη. Αλλιώς θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για ένα παραστασιακό φαινόμενο στο μέτρο που αυτό διαχωρίζεται από τη θεατρική γλώσσα της παράστασης.

Περισσότερο ήταν μία προσωπική, εσωτερική ανάγκη να γράψετε το «Performance Art» ή πιστεύετε πως ήταν κυρίως κοινωνική η ανάγκη αυτή, δεδομένου ότι δεν έχει γραφτεί ξανά βιβλίο με αυτό το θέμα;

Ο τίτλος του βιβλίου είναι: performance art: ασυνείδητο, σώμα, παραστασιακή πράξη. Άρα πραγματεύεται το/και μέσα από το φαινόμενο της περφο σε σχέση με τη ζωντανή δράση του «ζωντανού» σώματος στο ζωντανό χώρο, ως παραστασιακή μορφή. Στον ίδιο χρόνο συσχετίζει τη τέχνη ως προς την καταγωγή της με την εν γένει παραστατική ιδιότητα όπως αυτή εμφανίζεται στο έργο του Leroi-Gourhan και διευρύνοντάς την στο πεδίο της ψυχανάλυσης. Το ασυνείδητο στο βιβλίο αυτό αποτελεί μια ιδιαίτερη ερμηνευτική κατεύθυνση που αφορά στη τέχνη. Για την περίπτωση της περφο γίνεται focus στο ασυνείδητο σώμα κατά Dolto καθώς και στο «στάδιο του καθρέφτη» του Lacan. Οπότε δεν είναι μια μελέτη που εμφανίζεται στο ελληνικό τοπίο με στόχο μια θεωρητική προσέγγιση της πρακτικής της περφο αλλά αποτελεί και μια μελέτη που συνδέει τη τέχνη και τη ψυχανάλυση στο πεδίο της περφό. Σίγουρα αναδύεται ως μια ανάγκη του ατομικού μετά από τόσα χρόνια πρακτικής και θεωρίας αλλά ταυτόχρονα συναντά η ανάγκη αυτή το κοινωνικό-πολιτικό μέσα από την επιστημονική μελέτη ενός φαινομένου.

Η τέχνη ως μία συνθήκη του «ζωντανού». Πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο και που θα βοηθούσε αυτή η προσέγγιση;

Η έννοια «ζωντανή τέχνη» προκύπτει μέσα από τη μελέτη μου για μια φαινομενολογία του ασυνειδήτου. Δηλαδή για μια φαινομενολογία που εντάσσει στο πεδίο της το ασυνείδητο και επανεπισκέπτεται το ζήτημα της τέχνης ως μια συνθήκη του «ζωντανού». Είναι η συνθήκη μιας κατάστασης που συνεχίζει να παράγει στον παρόντα χρόνο ανεξάρτητα από το ιστορικό πλαίσιο. Είναι η συνθήκη μιας τέχνης που οσμώνεται με το συμβάν κατά Badiou και εγγράφεται σε μια ποιητική του εκδοχή. Μέσα στην ιστορία της τέχνης υπάρχουν τέτοια συμβάντα που οδηγούν στη συνθήκη του «ζωντανού». Ήδη στο βιβλίο αναφέρονται κάποια από τα κινήματα που έδωσαν συμβαντικές διαδικασίες στη τέχνη. Επίσης η τέχνη αφορά και στο ασυνείδητο το οποίο είναι ενεργό σε κάθε υποκείμενο της δημιουργίας. Ο τρόπος που θα λειτουργήσει το «τραύμα» και ο τρόπος που ο καλλιτέχνης θα το εντάξει στο έργο του, είναι μέρος της συνθήκης. Για παράδειγμα τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό «τραύμα» στους δυο παγκόσμιους πολέμους ενεργοποίησε ένα ποιητικό συμβάν μαζί με το πολιτικό που εκφράστηκαν από τα κινήματα τέχνης. Με άλλα λόγια το πολιτικό με το αισθητικό συμπλέκονται με δομικό τρόπο. Το ένα τροφοδοτεί το άλλο. Το ίδιο συμβαίνει και με την επιστήμη που δεν είναι στατική, δηλαδή που διευρύνει τα όρια της μέσα από την επινόηση και την υπέρβαση των συμβατικών ορίων της θεώρησης του φυσικού κόσμου. Η τέχνη αλληλεπιδρά με την επιστήμη μέσα από την Ιδέα για την ερμηνεία αυτού που μας περιβάλει, που το περιέχουμε και μας περιέχει ταυτόχρονα. Η αναγέννηση μας το δίνει απλόχερα αυτό.

Πέρα από την εμπειρία και τις γνώσεις, κάνατε και έρευνα πριν γράψετε το βιβλίο; Μιλήστε μου λίγο γι’ αυτήν.

Η έρευνα μου πάνω στο φαινόμενο της τέχνης εκκινεί ήδη 25 περίπου χρόνια πριν όταν ακόμη φοιτητής στο φυσικό και έχοντας μια μικρή θητεία στο θέατρο και μελετώντας ρωσική πρωτοπορία προσπαθώ να παράγω παραστασιακές μορφές με εικαστικό χαρακτήρα που να συνδιαλέγονται με επιστημονικές έννοιες, όπως του χάους, της μορφοκλασματικής γεωμετρίας(φράκταλ) κ.α.  Έτσι προέκυψε μια σειρά από μεγάλης διάρκειας περφο, της τάξεως των 30 ημερών με τίτλο Χάος και Τέχνη. Από τη συνάντησή μου με σπουδαίους καλλιτέχνες της πόλης που συμμετείχαν στο εγχείρημα γεννήθηκε η ομάδα τέχνης almakalma που πλέον μετράει πάνω από 20 χρόνια ζωής. Στη συνέχεια ακολούθησε η υποτροφία στο Παρίσι και η σχέση μου με διάφορους χώρους τέχνης καθώς και θεσμούς ώσπου ακολούθησε η μετάβασή της έρευνας στην Πολωνία και το Ινστιτούτο Γκροτόφσκι και το Workcenter of J.Grotowski and Th.Richards  όπου και μελέτησα τη Τέχνη ως Όχημα. Κατά μία έννοια είχα εισαχθεί στην ανθρωπολογία της τέχνης. Στη συνέχεια η σύνδεσή μου με τη φιλοσοφία και συγκεκριμένα με τη φαινομενολογία του σώματος και τη ψυχανάλυση με οδήγησε σε μια διδακτορική εργασία με τίτλο: Φαινομενολογία του Ασυνειδήτου όπου και πραγματεύομαι εκτός των άλλων τη τέχνη σε σχέση με το ασυνείδητο, μέσα από τη μελέτη του λακανικού πεδίου. Ταυτόχρονα με την ομάδα μου εργαζόμαστε πάνω στην οργανικότητα της φορμαλιστικής κίνησης(διεύρυνση της Βιο-μηχανικής του Meyerhold) και στην δημιουργία μιας μεθόδου για το σώμα μελετώντας τόσο ανατολικές σωματικές πρακτικές όσο και σύγχρονο χορό σε συνδυασμό με την μελέτη των σωματικών δράσεων(physical action) J.Grotowski. Οπότε προκύπτει η Βιο-δυναμική μέθοδος για το σώμα και ο Παριστάμενος ποιητικός λόγος για το φωνητικό πεδίο που αναπτύχθηκε πάνω σε μπεκετικά κείμενα καθώς και σε κείμενα της αρχαίας τραγωδίας. Παράλληλα εργάζομαι πάνω στην τοπολογία του χώρου σε επίπεδο εγκατάστασης(installation) και σε επίπεδο δυναμικής του σώματος ως εικαστικού αντικειμένου. Σαφώς η έρευνά μου διατέμνει τη θεωρία και την πράξη ως ένα αδιαίρετο διπλό. Σε αυτό πέραν της έρευνας πάνω στην εξέλιξη του μέσου και της φόρμας μελετώ την έννοια του «τραύματος» και γενικά φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές έννοιες με προθετικότητα τόσο στο αισθητικό όσο και στο πολιτικό όπως αρθρώνονται τελικά στον δημόσιο χώρο και στην δημόσια σφαίρα. Κατά συνέπεια το συγκεκριμένο βιβλίο περιέχει μέρος της έρευνας αυτής καθώς και θέσεις πάνω στο φαινόμενο της παράστασης ή περφο και της τέχνης γενικότερα. Η δυνατότητα να δημιουργηθεί ένα εργαστήριο έρευνας στο οποίο θα εργάζομαι πρακτικά με την ομάδα μου είναι μια ανεκτίμητη συνθήκη. Τέλος η σχέση μου με το τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών και με το μεταπτυχιακό Τέχνη και Δημόσια Σφαίρα ως διδάσκοντας, προσφέρει μια δυνατότητα για διεύρυνση του της έρευνάς αυτής.

Αν θα μπορούσαμε να πούμε πως η Performance συνοψίζεται σε βασικά σημεία που την προσδιορίζουν, ποια θα λέγατε εσείς πως είναι αυτά;

Δεν μπορούμε να θέσουμε έναν αριθμό συγκεκριμένων σημείων. Όμως μπορούμε να θεωρήσουμε καταρχήν ένα δυναμικό τρίγωνο τριών σημείων που είναι: σώμα-χώρος-χρόνος τα οποία αλληλεπιδρούν ως ένα σύστημα τριών σωμάτων και κατά συνέπεια δίνουν μη-προβλεψιμότητα. Με αυτό θέλω να αποδώσω την πολλαπλότητα του φαινομένου και τις ποικίλες εκδοχές του. Το βασικό στοιχείο αφορά στη δομή μιας παραστασιακής φόρμας η οποία θα τελεστεί στο σύνολό της και θα ενέχει την μοναδικότητα της ίδιας της της πράξης στον ενεστώτα χρόνο και στο ζωντανό χώρο κάθε φορά που θα επισυμβαίνει.

Κάπου διάβασα για εσάς, έναν διαχωρισμό που έχετε κάνει σε Performance και θέαμα και θα ήθελα να μου εξηγήσετε τις διαχωριστικές γραμμές αν υπάρχουν.

Το θέαμα προσδιορίζεται εδώ ως μια πρόθεση της πράξης και για αυτό δεν αφορά στη περφο και τη τέχνη ως ποιητικό συμβάν γενικότερα. Από την άλλη υπάρχει πάντα μια θέαση που διαμορφώνει τους όρους μιας θεαματικοποίησης που στο βαθμό που δεν υπερβαίνει την καλλιτεχνική πράξη δεν αποτελεί πρόβλημα. Το θέαμα ως αγοραίο αντικείμενο υπεραξίας όπως αναφέρεται στο έργο του Guy Debord αποτελεί τον αντίποδα μιας καλλιτεχνικής πράξης που ενέχει ενεργό το στοιχείο του πολιτικού-αισθητικού. Βέβαια και στην περίπτωση της περφο έχουμε παραδείγματα μιας τέτοιας θεαματικοποίησης και πραγμοποίησης του έργου τέχνης, δεδομένου ότι η περφο αποτελεί ένα έργο τέχνης που διαφοροποιείται σε σχέση με το εικαστικό αντικείμενο ως προς την εφήμερη διάρκειά του. Τα ίχνη από την άλλη αποτελούν είτε ως καταγραφή, είτε ως άλλα έργα μια απόδειξη του τι είχε εκεί τελεστεί αλλά δεν δύνανται να αποδώσουν το βίωμα τόσο του δρώντα όσο και του μάρτυρα-θεατή.

Ένας από τους κεντρικούς άξονες του βιβλίου, είναι η ψυχανάλυση δεδομένου. Πόσο εύκολο ήταν για εσάς να τον προσεγγίσετε;

Στο βιβλίο η παρουσία της έννοιας του «τραύματος» είναι έκδηλη όπως και αυτή του ασυνειδήτου. Ταυτόχρονα και εισαγωγικά πραγματεύεται την ενεργή σχέση της περφο με τη ψυχανάλυση καθώς και της τελευταίας με τη τέχνη ως θεμελιακό φαινόμενο της ανθρώπινης κατάστασης. Υπάρχει μια χρήση της ψυχαναλυτικής κλινικής και της προσωπικής μου εμπειρίας ως ψυχαναλυτής ώστε οι έννοιες αυτές να πάρουν μια πρακτική αξία σε σχέση με το έργο τέχνης και την ερμηνεία του. Αποτελεί λοιπόν ένα εγχείρημα προσέγγισης της περφο όπου το φαινομενολογικό κομμάτι συναντά τη ψυχανάλυση μέσα από το ασυνείδητο και το σώμα όπως αυτό εμφανίζεται στο έργο των Dolto και Lacan. Στόχος είναι μια νέα θεώρηση της περφο η οποία θα είναι ανοιχτή και θα ακολουθεί την εξελικτική της πορεία.

*To βιβλίο “«Performance Art, ασυνείδητο, σώμα, παραστασιακή πράξη» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη

Δείτε επίσης: