Οι πέντε αρχές της προσωπικής ελευθερίας, σύμφωνα με τον Φίοντορ Ντοστογιέφσκι

Τον Δεκέμβριο του 1849, ο 28χρονος συγγραφέας Φίοντορ  Ντοστογιέφσκι βρέθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα, για αντικυβερνητικές δραστηριότητες, παρατεταγμένος δίπλα σε 21 συντρόφους του από μια ριζοσπαστική ομάδα αντιφρονούντων, με το όνομα “Κύκλος Πετρασέφσκι”.

Οι φίλοι του ήταν τρομοκρατημένοι, σε αντίθεση με τον ίδιο, ο οποίος σε κατάσταση απόλυτης ηρεμίας, είπε χαρακτηριστικά: “Δεν πειράζει, θα είμαστε με τον  Χριστό“. Τότε, συνέβη το απροσδόκητο. Στους άνδρες χορηγήθηκε αναστολή εκτέλεσης , όταν ένας αγγελιοφόρος έφτασε στο σημείο με αυτοκρατορική εντολή, η οποία μείωνε την ποινή τους σε προσωρινό περιορισμό σε στρατόπεδο εργασίας.

Κανείς θα πίστευε πως, επειδή ο Ντοστογιέφσκι στάθηκε τόσο ψύχραιμος στην πιθανότητα του θανάτου του, θα ήταν ένας ατάραχος και συγκροτημένος άνθρωπος, αλλά και βαθιά θρησκευόμενος. Ωστόσο, κάθε τέτοια υπόθεση θα ήταν λανθασμένη. Στην πραγματικότητα, ήταν μια ταλαιπωρημένη και βασανισμένη ψυχή, ένας φιλοσοφικός εξερευνητής, ο οποίος δεν ενστερνιζόταν τίποτα και αμφέβαλε  για τα πάντα, μέχρι και την ίδια του την πίστη. Αυτή η βαθιά ανησυχία του για τη ζωή, τον οδήγησε να γράψει ένα εγχειρίδιο ζωής , επικεντρωμένο στο νόημα αυτής και όχι στην καλοπέραση και την απόλαυση. Αυτή η σύνθεση της αίσθησης του έδωσε την ψυχραιμία που έδειξε τόσο όταν νόμιζε ότι θα εκτελούνταν, όσο και όταν πραγματικά έφυγε από τη ζωή 32 χρόνια αργότερα.

Ίσως έχεις κι εσύ κάποια στοιχεία του Ντοστογιέφσκι μέσα σου, πολλοί από εμάς έχουμε.  Λίγη ανησυχία, αντισυμβατικές αντιδράσεις απέναντι σε όσα συμβαίνουν στον κόσμο, ώθηση σε υπαρξιακές κρίσεις. Μια δόση της φιλοσοφίας του Ντοστογιέφσκι, ίσως είναι αυτό που χρειάζεσαι, για να σε κατευθύνει σε μια κατάσταση ηρεμίας, ανά πάσα ώρα και στιγμή.

Σε αντίθεση με τους περισσότερους συγγραφείς συγχρόνους του, ο Ντοστογιέφσκι δεν παρουσίασε ποτέ τη φιλοσοφία του για ζωή σε ένα ενιαίο κείμενο. Την “πρόδιδε”, ωστόσο, μέσα από διάφορα μυθιστορήματά του όπως : “Οι αδελφοί Καραμάζοφ” και “Ο ηλίθιος“, αλλά και διηγήματα, νουβέλες και δοκίμια.

 1.Το ταξίδι είναι ο προορισμός

Στον “Ηλίθιο”, που δημοσιεύτηκε το 1869, ο Ντοστογιέφσκι υπέθεσε τα συναισθήματα του Χριστόφορου Κολόμβου , κατά το ταξίδι του στον Ατλαντικό : “Μπορεί να είστε σχεδόν σίγουροι πως ο Κολόμβος έζησε την ευτυχέστερη περίοδο της ζωής του, τρεις μέρες πριν ανακαλύψει τον “Νέο Κόσμο”.  Γιατί όμως; Τι σύγκριση μπορεί να υπάρξει στη χαρά που νοιώθεις με οποιαδήποτε “ανακάλυψη”, σε σχέση με την ευφορία που αισθάνεσαι μπροστά στην αιώνια ανακάλυψη της ζωής;

Εδώ ο Ντοστογιέφσκι , αποκαλύπτει ένα από τα παράδοξα της ζωής : “Η ευτυχία απαιτεί σκοπό” και “Ο σκοπός απαιτεί αίσθηση κατεύθυνσης”, ” Η αίσθηση κατεύθυνσης απαιτεί “τοποθέτηση” στόχου”. Πολλές φορές βέβαια, δεν επιτυγχάνεται η ευτυχία με την θέσπιση στόχων. Δεν είναι λίγες οι φορές, που άνθρωποι έζησαν πολύ στενάχωρες περιόδους στη ζωή τους, έπειτα από την κατάκτηση ενός δύσκολου στόχου. Η πραγματική ικανοποίηση έρχεται μέσα από τη διαδικασία του μόχθου και της προσπάθειας, για την κατάκτηση ενός στόχου.

2.Το να είσαι ζωντανός σημαίνει να “αγκαλιάζεις” την ελευθερία

Πέρα από το “Έγκλημα και Τιμωρία”, το δεύτερο διασημότερο έργο του Ντοστογιέφσκι είναι “Οι αδερφοί Καραμάζοφ”, που δημοσιεύτηκε το 1880. Μέσα στο μυθιστόρημα, υπάρχει μια αυτοτελής ιστορία, με τίτλο “Ο Μέγας Ιεροεξεταστής” και αφορά στον Ιησού που επιστρέφει στη Γη , στο αποκορύφωμα της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Συζητώντας με τον Ιησού, ο Μέγας Ιεροεξεταστής, τον συλλαμβάνει με αφορμή το γεγονός ότι υποστήριζε τη βούληση του ανθρώπου, να δρα με βάση αυτό που θεωρεί εκείνος σωστό. Άποψη, η οποία δεν βρήκε σύμφωνο τον Ιεροεξεταστή και υποστήριξε πως το “μονοπάτι “αυτό οδηγεί στην ενοχή, τη σύγχυση, μετάνοια και αμφιβολία. Για να είναι ευτυχισμένοι οι άνθρωποι , πρέπει να παραχωρούν την ευτυχία τους και να ακολουθούν ένα προδιαγεγραμμένο δρόμο. “Διορθώσαμε το έργο Σου”, είπε χαρακτηριστικά στον Ιησού και τον καταδίκασε σε θανάσιμη καύση.

Πριν το αντιληφθεί κανείς ως σάτιρα, ας αναρωτηθεί πως ίσως ο Ιεροεξεταστής, είχε δίκιο. Ξέρουμε, πλέον, πως  η ανεξέλεγκτη ελευθερία δεν είναι το μυστικό της ευτυχίας. Όπως έχουν επισημάνει εδώ και καιρό οι ψυχολόγοι, η ελευθερία μπορεί να μετατραπεί σε τυραννία, για του ίδιους λόγους που ανέφερε ο “Μέγας Ιεροεξεταστής”. Είναι λογικό να σκεφτείς πως η ευτυχία προέρχεται από την άνεση και τη χαλάρωση. Μπορείς να αφεθείς και να αποσπάσαι από όσα συμβαίνουν τριγύρω σου, χωρίς να βασανίζεις τον εαυτό σου με φιλοσοφίες.

Προφανώς, ο Ντοστογιέφσκι δεν συμφωνεί με αυτή τη θέση. Ήταν στην πλευρά της της ηθικής επιλογής , στο πλευρό του Ιησού, όχι του Ιεροεξεταστή.

3.Προσοχή στο κρυστάλλινο παλάτι

Ο Ντοστογιέφσκι πιστεύει πως αυτό που προσφέρει ο άνθρωπος σε αντάλλαγμα για την ελευθερία του , είναι επίπλαστο, ένα “παλάτι από κρύσταλλο”, όπως το ονόμασε στη νουβέλα του 1864 “Σημειώσεις από το υπόγειο”. Στην εποχή του, όπως και στη δική μας, υπερισχύει και κυριαρχεί ο τεχνοκρατικός ουτοπισμός, μια δημοφιλής πεποίθηση, ότι η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ζωής και της αγάπης, θα μπορούσε να απλοποιηθεί και να λυθεί μέσω της εμπειρογνωμοσύνης της επιστήμης και της εξουσίας. Ο Ντοστογιέφσκι δεν είχε τίποτα από αυτό το υποσχόμενο μέλλον, “όλα έτοιμα και δουλεμένα με μαθηματική ακρίβεια”, υποστήριζε, θα μας ναρκώσουν και θα μας αφαιρέσουν την ανθρωπιά.

Έκανε λάθος; Ο τελευταίος ενάμισης αιώνας έχει επιφέρει τεχνολογική πρόοδο, η οποία έχει βελτιστοποιήσει πολλές πτυχές της ζωής του ανθρώπου. Ωστόσο, οι μελετητές προειδοποιούν για την έλλειψη  ανθρωπιάς που χαρακτηρίζει τις τελευταίες γενιές, λόγω της εκτεταμένης χρήσης των ψηφιακών μέσων, τα οποία αντικαθιστούν τον πομπό και τον δέκτη, με τηλεφωνικές συσκευές. Ο Ντοστογιέφσκι θα υποστήριζε πως είναι καλύτερο να αντιμετωπίζεις την αγωνία της ύπαρξης στον πραγματικό κόσμο, από το να μαραζώνεις στην ηρεμία του “κρυστάλλινου παλατιού”.

4.Ο πόνος είναι το σημείο

Όταν γίνεται αναφορά στην αγωνία της ύπαρξης, το αναλύει περισσότερο: Ακόμη και αν μπορούσε να το σταματήσει, αναφέρει, δεν θα το έκανε, γιατί η συγκεκριμένη μορφή πόνου, είναι το αναπόφευκτο και επόμενο “κόστος” που θα πρέπει να πληρώσουμε, στο κυνήγι αυτού που αναζητούμε: την αγάπη. Το 1877 ο Ντοστογιέφσκι δημοσίευσε μια μικρή ιστορία με τίτλο: ” Το όνειρο ενός γελοίου”, στο οποίο ο πρωταγωνιστής βρίσκεται σε ένα όνειρο, σε “Παράλληλη Γη”, ακριβώς σαν αυτή που ζούμε, αλλά χωρίς το στοιχείο του πόνου. Αυτό που στην αρχή παρουσιάζεται ως το ιδανικό αργότερα μετατρέπεται σε απαίσιο, αφού δείχνει στον πρωταγωνιστή πως εκείνος ο κόσμος δεν έχει ούτε το στοιχείο της αγάπης.” Προσμένω, διψώ, αυτή τη στιγμή που θα φιλήσω με δάκρυα στα μάτια, τη γη που άφησα”, γράφει, “και δεν θέλω ούτε θα δεχτώ τη ζωή σε καμία άλλη γη!”.

5.Κοίτα ψηλά

Μπορεί τα περισσότερα που έχουν αναφερθεί να μην γίνονται εύκολα κατανοητά, λόγω του τρόπου που βιώνουμε την καθημερινότητά μας.  Ο Ντοστογιέφσκι υποστήριζε πως πρέπει να βιώνουμε την παραφυσική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, διότι μόνο έτσι μπορούμε να αντιληφθούμε τι ζητάμε, στην “ταλαιπωρία” της ζωής. ” Όσο ο άνθρωπος παραμένει ελεύθερος, τόσο δεν προσδοκεί κάτι, τόσο άσκοπα και τόσο οδυνηρά, ώστε να βρει κάτι να λατρέψει”, γράφει στους “Αδερφούς Καραμάζοφ”. Ερευνητές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, το 2011, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η πίστη σε ένα θεό ή θεούς  και σε μετά θάνατον ζωή, είναι εγγενής συμπεριφορά της ανθρώπινης φύσης. Τυπικά, αντιλαμβανόμαστε το σώμα και το μυαλό ως ξεχωριστά, γεγονός το οποίο δημιουργεί την πίστη στην ψυχή. Με βάση αυτή , αλλά και άλλες έρευνες θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι άνθρωποι έχουν “θρησκευτικό ένστικτο”.

Ο Ντοστογιέφσκι, σκέφτηκε πως η πίστη είναι ζήτημα δέσμευσης, όχι συναισθήματος ή λογικής. Αυτό ήταν και το κυριότερο επιχείρημά του για τις δικές του χριστιανικές πεποιθήσεις, όταν έγραψε το τελευταίο σημειωματάριο που κρατούσε σε όλη τη ζωή του: “Πιστεύω στο Χριστό και το ομολογώ, όχι σαν παιδί. Το ωσαννά μου έχει περάσει μέσα από ένα τεράστιο καμίνι αμφιβολίας”. Αυτό, το δήλωσε προς το τέλος της ζωής του, το πραγματικό, όχι σαν αυτό που πίστευε ότι ήταν, όταν βρέθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα.

ΠΗΓΗ: theatlantic

Εικόνες : Unsplash