Η ομιλία του Παντελή Μπουκάλα στα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία

Εικόνα: Eurokinissi 

Ο Παντελής Μπουκάλας, δημοσιογράφος, συγγραφέας, μεταφραστής, διανοούμενος, ένας άνθρωπος που τιμά όσο λίγοι τη γλώσσα, ένας στοχαστής του καιρού μας, τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων 2024.

Με την ομιλία του τίμησε την τελετή των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, τονίζοντας πως «Κάθε βραβείο αποτελεί βαριά τιμή και ισοδυναμεί ταυτόχρονα με μια ακόμα πιο βαριά ευθύνη».

Ολόκληρη η ομιλία του: 

«Κυρία Υπουργέ, κύριε Υφυπουργέ, κυρία Πρέσβυ, αγαπητοί φίλοι, ε, δεν μπορώ να μην είμαι συγκινημένος, γι’ αυτό, και παρότι είμαι θιασώτης του προφορικού λόγου και του πολιτισμού της προφορικότητας, θα μου επιτρέψετε να διαβάσω εν τάχει, με ρυθμό ιεροψάλτη, κάποιες σημειώσεις που έχω κρατήσει. Κάθε βραβείο αποτελεί βαριά τιμή και ισοδυναμεί ταυτόχρονα με μια ακόμα πιο βαριά ευθύνη. Αυτό ενδεχομένως ισχύει στο πολλαπλάσιο, όταν ένας γραφιάς σαν κι εμένα βραβεύεται για τη συνολική προσφορά του έργου του στα γράμματα, όπως σημειώνει στην απόφασή της η Επιτροπή απονομής κρατικών λογοτεχνικών βραβείων, την οποία ευχαριστώ θερμότατα. Ουδείς μπορεί να ζυγίσει το δικό του έργο και να κρίνει αν συνιστά προσφορά. Χρειάζονται πολλά καντάρια φιλαυτίας και αλαζονείας, για να πράξει κάτι τέτοιο. Το μόνο που μπορώ λοιπόν να πω είναι ότι ελπίζω πως θα προλάβω να εκδώσω καμιά τριανταριά βιβλία ακόμη, να είναι καλά κι ο εκδότης μου, για να ανταποκριθώ μερικώς στην ευθύνη που απορρέει από το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βιβλία είναι ήδη επεξεργασμένα σε μεγάλο βαθμό, όπως οι μεταφράσεις μου αρχαιοελληνικής ποίησης, τα δοκίμιά μου για νεοέλληνες ποιητές, όπως και τα δοκίμιά μου της σειράς για το δημοτικό τραγούδι, η οποία συγκροτείται σαν μνημείο για τον γιο μου, τον Σπύρο.

Ο ίδιος ο χώρος όπου βρισκόμαστε τώρα, η Εθνική Πινακοθήκη, μου υπαγορεύει κάποιες σκέψεις που θα τις εκθέσω εν τάχει. Η πρόσφατη επιδρομή ακροδεξιού πολιτευομένου εναντίον πινάκων που ενοχλούσαν την αδαή λογοκριτική τυπολατρία του, η βία του εν ονόματι της θρησκείας της αγάπης μάλιστα, βεβαίωσαν ότι ακόμη και σήμερα τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Ούτε καν η ελευθερία της έκφρασης, και όχι μόνο της καλλιτεχνικής. Δεκαετίες τώρα οι εξαίρετοι γελοιογράφοι μας σκιτσογραφούν εμπνευσμένοι από τη Βίβλο και τα Χριστούγεννα και τη Μεγάλη Εβδομάδα, και ουδείς αισθάνεται προσβεβλημένος. Άραγε θα γίνουν ο επόμενος στόχος; Ή πρώτα θα καούν σε τελετουργική πυρά στο Σύνταγμα οι συλλογές και οι ανθολογίες δημοτικών τραγουδιών, που περιέχουν ευφρόσυνες μαντινάδες, λόγου χάρη «Δεν ξέρω αν είμαι χριστιανός, συγχώρεσε με Θεέ μου, δεν μ’ άφησε η αγάπη της να σε σκεφτώ ποτέ μου» ή «Αν πάω γω στην εκκλησιά, δεν πάω για ν’ αγιάσω, πάω για το κορίτσι μου, για να το καλοπιάσω». Δεν θα πω άλλες, γιατί είναι πολλές. Ή τις ανθολογίες που περιέχουν το πασίγνωστο τραγούδι του Αγίου Γεωργίου, όπου ο πολυαγαπημένος άγιος ενδίδει στην πλειοδοσία του Τούρκου και του παραδίδει την Ελληνοπούλα που τον ικετεύει να την βοηθήσει και η οποία, προδομένη, τον καταγγέλλει σαν δίβουλο και δίγνωμο και πλεονέκτη, ακόμη και μασκαρά στην κυπριακή παραλλαγή και τον καταριέται φρικτά.

Για τους θρησκειολαϊκιστές ο χριστιανισμός βρίσκεται καθηλωμένος στην πολεμική περίοδό του, όταν κατερείπωναν ναούς και γκρέμιζαν αγάλματα, όπως ξέρουμε καλά και από τον Καβάφη. Θαρρείς και δεν έχουν μεσολαβήσει μεταρρυθμίσεις, αναγεννήσεις, διαφωτιστικά κινήματα, με την πρωταγωνιστική συμμετοχή ιερωμένων και θεολόγων, αλλά και πολλές επισημότατες συγγνώμες από πάπες και πατριάρχες για την ψευδεπίγραφη εκχριστιανιστική βία η οποία ασκήθηκε στο παρελθόν εναντίον ολιγοπίστων, δυσπίστων, απίστων κ.λπ. είτε για πρόσωπα επρόκειτο είτε για λαούς ολόκληρους. Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, ένας από τους πρώιμους εισηγητές του μονοθεϊσμού μεμφόταν τον Όμηρο και τον Ησίοδο επειδή στα έπη τους απέδιδαν στους θεούς όλα τα επονείδιστα και αξιοκατάκριτα γνωρίσματα των ανθρώπων, την κλοπή, τη μοιχεία και την αλληλοεξαπάτηση. Δεν απαίτησε βέβαια να καούν οι πάπυροι των επών ούτε να φυλακιστούν όσοι τα τραγουδούσαν και τα δίδασκαν. Αλλά και κανείς δεν απαγόρευσε τον κριτικό του λόγο. Τα πράγματα όμως πήραν εξαιρετικά δυσάρεστη τροπή στην Αθήνα, πόλη μήτρα της δημοκρατίας και του ορθού λόγου, στις τελευταίες δεκαετίες ενός αιώνα που τον αποκαλούμε χρυσό, του 5ου αιώνα π.Χ. Τότε που οι απαίδευτοι, δεισιδαίμονες από τη μια, οι χυδαίοι δημαγωγοί, σαν τον Κλέωνα, από την άλλη, επέβαλαν καθεστώς διώξεων εναντίον κορυφαίων μορφών της προοδευτικής σκέψης απειλώντας και την ίδια τη ζωή τους, εναντίον του Πρωταγόρα, του Αναξαγόρα, του Διαγόρα, του Σωκράτη και του Ευριπίδη. Με λογοκριτικό μένος οι οχλοκόποι και οι θρησκόληπτοι κατηγορούσαν για ασέβεια όσους στοχάζονταν αντισυμβατικά για τα θεία και τα ανθρώπινα, απαλλαγμένοι από τα δεσμά της παιδαριώδους δεισιδαιμονίας . Αλλά η τέχνη και η φιλοσοφία ή είναι ελεύθερες ή απλώς δεν υπάρχουν.

Υπερηφανευόμαστε για την αρχαιοελληνική κληρονομιά μας, μα πρέπει και να διαλέξουμε. Και δεν μπορούμε παρά να απαρνηθούμε τους Κλέωνες και τους δεισιδαίμονες και να διαλέξουμε τον Σωκράτη και τον Ευριπίδη. Αλλά και τον Σόλωνα, έναν από τους πατέρες της δημοκρατίας που εμψύχωσε πρώτος το παραδειγματικό πρότυπο του ποιητή-πολίτη. Η πολιτική υποθήκη του είναι μια ελεγεία με τον τίτλο «Ευνομία». Οι καταληκτικοί στίχοι της απαρτίζουν με παραμυθητική διαύγεια το όραμά του για μια πολιτεία δικαίου που δεν θα πάψουμε ποτέ να προσδοκούμε. Λέει ο Σόλωνας (το έχω μεταφράσει):

«Να τι μου λέει η καρδιά μου στους Αθηναίους να διδάξω / δεινά πολλά γεννάει στην πόλη η δυσνομία / η ευνομία στην αρμονία λαμπρύνεται, στην τάξη / και στους άδικους περνάει χειροπέδες/ ό,τι τραχύ θα το λειάνει / φραγμό στην απληστία υψώνει / συντρίβει την αλαζονεία/ και τα ζιζάνια της αφροσύνης τα μαραίνει / στον ίσιο δρόμο το δίκιο ξαναφέρνει/ και την υπεροψία ταπεινώνει / παύει την έχθρα και την εμφύλια οργή της την ολέθρια/ κι όλα στον ίσκιο της αρμονικά και φρόνιμα».