Γρηγόρης Κλιούμης-Υπόγεια Ρεύματα: «Ο Μπρεχτ του Μεσοπολέμου είναι σαν να έχει γραφτεί τώρα στην Ελλάδα»

Το φως να παίρνει την ματιά ο χώρος τα όνειρά σου Και τα νερά του ποταμού να σε τραβάν μακριά Ό, τι κι αν ονειρεύτηκες να φεύγει από κοντά σου Να απλώνεις μα τα χέρια σου να πέφτουνε βαριά

Οι στίχοι αυτοί διαπερνούν τα εφηβικά μου αυτιά από τη φωνή του αδερφού μου, που με την κιθάρα του στο δωμάτιο έπαιζε το ‘Σαν Φως’ κάθε μέρα, όλη μέρα. Είχε -και έχει ακόμη- τρέλα με τα Υπόγεια Ρεύματα. Έτσι λοιπόν βιωματικά μαθαίνω ένα συγκρότημα που με συνοδεύει  μουσικά σχεδόν 30 χρόνια. Το λάτρεψα κι εγώ. Και δεν είναι μόνο το Σαν Φως. Είναι τόσα πολλά τραγούδια, είναι τα ποιήματα που έχουν μελοποιήσει, σπουδαίων ποιητών όπως ο Καρυωτάκης, ο Παλαμάς και ο Βάρναλης.

Συνέχισα να τους ανακαλύπτω χρόνια, γιατί όχι μόνο η μουσική, αλλά κυρίως οι στίχοι τους έχουν πολλά να πουν.

Τα Υπόγεια μέσα από τα χρόνια άλλαξαν, 14 μέλη συνολικά πέρασαν από το γκρουπ, αλλά ποτέ δεν μεταλλάχτηκαν. Δεν έχασαν το χαρακτήρα τους κι αυτό που εκπροσωπούν. Τώρα αποτελούνται από τους Γρηγόρη Κλιούμη, Τάσο Πέππα και Νίκο Γιούσεφ. 

Νωρίτερα είπα Βάρναλης; Ναι. Θα ακούσουμε και Βάρναλη από τα Υπόγεια Ρεύματα αύριο Σάββατο 11 Οκτωβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, σε μια ιδιαίτερη βραδιά, σε συμπαραγωγή του GRis Festival, που ονομάζεται «Η ποίηση στη μουσική».

Θα ακούσουμε Παλαμά, Καρυωτάκη, και όλα τα παλιά (Μπρεχτ, Αναγνωστάκης, Ελευθερίου, Χικμέτ, Γρυπάρης, Ρίτσος κλπ) στο σύνολο 19 τραγούδια.

Με το Γρηγόρη Κλιούμη, τον τραγουδιστή και κιθαρίστα της μπάντας, τον άνθρωπο που είναι από την πρώτη μέρα μέχρι και σήμερα στο γκρουπ, κάναμε μια κουβέντα μιας ώρας σχεδόν που νομίζω τα εμπεριείχε όλα: Την ποίηση, τη μουσική, τη ροκ μουσική, το τότε, το τώρα, τα πολιτικά δρώμενα.

Μια κουβέντα που περίμενα χρόνια. Ένα ραντεβού που είχα δώσει στο εφηβικό δωμάτιο, χωρίς να το ξέρω.

Εικόνες: Giannis Rallis, Panos Kosmidis

Ευχαριστώ για την κουβέντα. Να σου πω ότι τo πρώτο τραγούδι που μου έβαλε ο αδερφός μου να ακούσω από τα Υπόγεια Ρεύματα όταν ήμουν 15 ετών ήταν το «Σαν Φως», το τραγουδούσε κιόλας συνέχεια ως μουσικός, αλλά και τα «Ανδρείκελα» του Καρυωτάκη που, αν δεν κάνω λάθος, είναι και το πρώτο ουσιαστικά τραγούδι μαζί με του Μπόρχες που έχετε μελοποιήσει ως ποίημα.

«Είναι το πρώτο που έχει δισκογραφηθεί. Υπάρχουν τώρα και κάποια ποιήματα που θα ακούσουμε στο Μέγαρο Μουσικής, που είναι παλιότερες μελοποιήσεις, αλλά δεν είχαν βγει ποτέ».

Πώς ξεκίνησε η σχέση με την ποίηση;

«Στη δικιά μου περίπτωση, γιατί είμαι και ο παλιότερος, ουσιαστικά η τραγουδοποιία, το να γράφω τραγούδια, ξεκίνησε μελοποιώντας. Και συγκεκριμένα μελοποιώντας Βάρναλη. Είναι στην πραγματικότητα τα πρώτα τραγούδια που έγραψα. Μέσω της ποίησης έμαθα να είμαι πιο αυστηρός με τον εαυτό μου, με τη γλώσσα, με τα νοήματα. Η ποίηση με βοήθησε να μπορώ να γράψω μετά δικούς μου στίχους και τραγούδια. Το περίεργο είναι ότι για μένα συνέβη ταυτόχρονα. Δηλαδή, λόγω καταγωγής, δεν υπήρχε πολλή επαφή με την ποίηση στον χώρο που μεγάλωνα. Όταν ήρθε λοιπόν η ποίηση σε μένα από ένα φίλο, διάβαζα ποίηση κρατώντας κιθάρα. Δηλαδή, στην πραγματικότητα όλη την πρώτη ποίηση που έχω διαβάσει, την έχω μελοποιήσει. Έγινε ταυτόχρονα η αγάπη μου για την ποίηση με την αγάπη μου για τη δημιουργία.

Άρα στο Μέγαρο θα ακούσουμε και Βάρναλη το Σάββατο.

«Ναι, με χρονολογική σειρά μάλιστα. Δηλαδή το πρώτο τραγούδι θα είναι το πρώτο τραγούδι που έγραψα. Το πρώτο που μελοποίησα τελείως».

Πότε έγινε αυτό δηλαδή; Δεν είναι και πολύ σύνηθες για έναν έφηβο… 

«Με τις χρονολογίες δεν πάω καλά. Αλλά επειδή έκατσα και το υπολόγισα πρόσφατα, πρέπει να ήμουν 12 ή 13 και τώρα είμαι 57. 

Δεν ξέρω αν είναι σύνηθες, γιατί όλα τα πράγματα έχουν να κάνουν με την συγκυρία. Πιστεύω ότι αν τύχαιναν σε κάποιον άνθρωπο τα πράγματα που μου έτυχαν, με τη σειρά που μου έτυχαν, είναι αρκετά πιθανό να λειτουργούσε με τον ίδιο τρόπο. Συγκυριακά όλα ταίριαζαν.  Και μου ταίριαζε ο Βάρναλης εκεί που βρισκόμουν εκείνη τη στιγμή και η συγκεκριμένη συλλογή του Βάρναλη είχε μια ευκολία για μένα στο να τη μελοποιήσω. Ήταν αρκετά πολιτικά τα ποιήματα αυτά του Βάρναλη και αρκετά σκοτεινά ταυτόχρονα, γιατί είναι η μεταθανάτια του συλλογή, λέγεται Οργή Λαού. Δηλαδή έχει αρκετά ποιήματα που γράφει ένας πολύ ηλικιωμένος άνθρωπος και πολύ σοφός και για την πολιτική και για τη ζωή και για τα πάντα. Δεν θεωρώ κάτι ιδιαίτερο το ότι μου συνέβη δηλαδή. Το 12 χρονών έχει να κάνει ότι τότε μάθαινα κιθάρα, αυτοδίδακτα».

Μεγάλωσες σε ένα πολιτικοποιημένο σπίτι; Είχες κάποια ερεθίσματα δηλαδή από το οικογενειακό σου περιβάλλον ή ήταν θέμα μόνο προσωπικό το ότι σε απασχολούσε;

«Είναι κυρίως ταξικό το ζήτημα. Δηλαδή γεννήθηκα στην Καλλιθέα από πρώτης γενιάς μετανάστες που είχαν έρθει στην Αθήνα, λίγο πριν γεννηθώ στην πραγματικότητα. Ήμασταν μετανάστες. Νομίζω ήμασταν εργατική τάξη του κατωτάτου. Από την άλλη, με πάρα πολλή αγάπη και πάρα πολλή ιδανική συνθήκη στην πραγματικότητα για μένα. Από αριστερό περιβάλλον και παρελθόν, συνειδητοποιημένης εργατικής τάξης, να το πω έτσι. Ξέραμε τι ήμασταν πάντα. Δεν ήμασταν ποτέ luben, δηλαδή δεν πιστεύαμε ποτέ ότι θα μας αφήσει το σύστημα να γίνουμε πλούσιοι».

Η επαφή με τη μουσική; Υπήρχε στο περιβάλλον το οικογενειακό κάποιος που ασχολιόταν με τη μουσική; 

«Όχι. Μουσικός δεν υπήρχε. Αλλά στη ζωή της προηγούμενης γενιάς από μένα, των γονιών μου δηλαδή που μεγάλωσαν σε χωριά της Ηπείρου, η μουσική ήταν μέσα στη ζωή σου κι ας μην έπαιζες. Αυτό το έχουμε χάσει, δυστυχώς. Η μουσική ήταν μέσα στη ζωή των ανθρώπων, στη καθημερινή τους λειτουργία. Αυτό έχει χαθεί. Εγώ μεγάλωσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Δηλαδή με κάθε ευκαιρία οι γονείς μου γλένταγαν, άκουγαν μουσική και τραγούδαγαν. Βέβαια θεωρούσαν τρομακτικό το να στηρίξεις τη ζωή σου στη μουσική. Και μου το πέρασαν. Για πάρα πολλά χρόνια ντρεπόμουν πάρα πολύ να κουβαλάω κιθάρα στον δρόμο. Το ξεπέρασα σιγά σιγά. Μπουζουκτσής θα γίνεις; Πώς θα ζήσεις;»

Ο Βάρναλης ένωσε την παρέα των Υπόγειων

 Γιατί τα συγκεκριμένα τραγούδια του Βάρναλη δεν είχαν δισκογραφηθεί νωρίτερα;

«Στην πραγματικότητα είναι τα τραγούδια με τα οποία ενώθηκε αυτή η παρέα. Και όλα τα παιδιά είπαν αφού γράφει αυτός θα γράψω κι εγώ. Κι έτσι γράφαμε όλοι. Αλλά είχαν περάσει ήδη χρόνια που τα παίζαμε και είχαν έρθει κι άλλα τραγούδια που ήταν και δικά μας, δεν ήταν μελοποιήσεις. Έτυχε. Αλλά παρ’ όλα αυτά επέζησαν στη μνήμη μας. Και στη δικιά μου, παρ’ ότι ξεχνάω πράγματα που έχω γράψει. Αυτά επέζησαν. Είναι άλλα που έχουν ξεχαστεί. Το διάβαζα και το μελοποιούσα. Αλλά αυτά έμειναν μέσα στα χρόνια».

Μήπως γιατί δεν δίνατε πολύ μεγάλη σημασία, διότι δεν ξέρατε τι θα επακολουθήσει;

«Ναι, δεν ήταν καθόλου στο μυαλό μας όλο αυτό. Είμαστε λίγο περίεργοι γιατί μας τύχανε περίεργα τα πράγματα. Δηλαδή δεν τα κυνηγήσαμε. Είναι η αλήθεια. Μας έτυχε, το Μ’ αρέσει να μη λέω πολλά’, μια εποχή που έτυχε οι δισκογραφικές να θέλουν να βγάλουν δίσκους από συγκροτήματα. Και ίσως γι’ αυτό, επειδή δεν το πήραμε και ποτέ στα σοβαρά, διατηρήσαμε την ίδια ουσία στην πραγματικότητα με αυτή που ξεκινήσαμε. Δεν είχαμε σκοπό να τα εκδώσουμε τα τραγούδια.

Ήταν ο τρόπος που είχαμε φανταστεί ότι θα ζούμε, θα δουλεύουμε για να επιζούμε και τα απογεύματα θα κάνουμε πρόβες σε ένα νοικιασμένο προβάδικο.  Αν είχαμε κάνει τα ίδια πράγματα που κάναμε, 10 χρόνια πριν ή 10 χρόνια μετά, δεν θα συνέβαινε τίποτα. Θα ζούσα κάπως αλλιώς. Έτσι πιστεύω».

Να παραμείνω λίγο στις επιρροές. Έχεις πει βέβαια κατά καιρούς και σε συνεντεύξεις ποιοι μουσικοί σε επηρέασαν περισσότερο. 

«Είμαι και κιθαρίστας και δημιουργός, οπότε είναι διαφορετικό. Ξέρεις, ως κιθαρίστας, κυρίως με έχουν επηρεάσει ξένοι κιθαρίστες. Δηλαδή ως μουσικός στην πραγματικότητα, με έχει επηρεάσει ο Γκάλαχερ,  οι Floyd, οι Ζέπελιν. Στην τραγουδοποιία, από την άλλη, ο Θάνος ο Μικρούτσικος, ο Παύλος Σιδηρόπουλος. Δηλαδή οι άνθρωποι που ήταν κοντά μου σε όλα τα πράγματα. Ελαφρύ, σε εισαγωγικά, τραγούδι δεν άκουσα ποτέ. Δεν με τράβηξε ποτέ. Με τράβηξαν τα πιο ροκ πράγματα και τα πιο πολιτικά. Από την άλλη τα ρεμπέτικα, δηλαδή όλες οι μουσικές».

Ο Σιδηρόπουλος δεν ήταν τόσο πολιτικός ως καλλιτέχνης, μάλλον για να το πω καλύτερα, δεν ήταν στρατευμένος.

«Πολιτικός ήταν. Στρατευμένος όχι. Ελπίζω, λοιπόν, να μην έχουμε υπάρξει και εμείς και να μην υπάρξουμε ποτέ στρατευμένοι. Να είμαστε ανοιχτοί και να κρίνουμε πάντα».

Με ποια κριτήρια επιλέγατε τα ποιήματα που μελοποιήσατε; Κάτι που σε άγγιξε σε προσωπικό επίπεδο ή για να περάσετε και ένα μήνυμα πολιτικό;

«Και τα δύο. Και θα προσθέσω και το τυχαίο. Ξέρεις, αυτό που έπεσε στα χέρια σου, που σίγουρα πρέπει να σε άγγιξε. Και υπάρχουν και περιπτώσεις που διαλέγεις και ένα ποίημα. Και για άλλους λόγους. Τέτοια περίπτωση για μας είναι ο Γκρεμιστής. Και με τον Παλαμά που έχουμε κάνει τώρα, το πιο καινούργιο. Πάντα μιλάμε για ένα πράγμα που σε αγγίζει και που έχει λόγο».

Τι κάνει αυτά τα ποιήματα διαχρονικά, γιατί μιλάμε για ποιήματα που γράφηκαν αρκετά χρόνια πριν. Και ο Παλαμάς και ο Καρυωτάκης και στο δίσκο με το Μικρούτσικο;

«Δεν έχει αλλάξει τίποτα. Δηλαδή ακούς τον Μπρεχτ του Μεσοπολέμου και είναι σαν να έχει γραφτεί τώρα στην Ελλάδα. Το Άννα μην κλαις. Άκουσέ το τώρα χωρίς να ξέρεις ότι έχει γραφτεί στο Μεσοπόλεμο. Ο κόσμος δεν αλλάζει, Κεμάλ. 

Οπότε αν καταφέρεις να μιλήσεις πραγματικά με αλήθεια για την εποχή σου, πιστεύω ότι είσαι πάντα, θα είσαι διαχρονικός. Ιδίως αν μιλάς για πράγματα που δυστυχώς δεν αλλάζουν. Δηλαδή πότε δεν θα είναι επίκαιρο ένα τραγούδι που μιλάει για την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, όταν θα σταματήσουν οι άνθρωποι να εκμεταλλεύονται τους ανθρώπους. Τότε θα σταματήσει να είναι επίκαιρο. Είναι σαν να είμαστε στο 1938, γίνεται μια γενοκτονία και δεν μιλάει κανείς».

Δεν θα σε ρωτήσω αυτό που έχω ρωτήσει πολλούς καλλιτέχνες και πολλούς μουσικούς, αν πρέπει ο μουσικός να παρεμβαίνει στα πράγματα. Γιατί εσείς το κάνετε κατά κόρον.

Ωστόσο πολλοί δεν το κάνουν. Θεωρείς ότι οφείλει ο καλλιτέχνης ή είναι επιλογή το αν θα μιλήσει;

«Δεν θα πω ότι οφείλουν οι άνθρωποι. Είναι επιλογή. Πιστεύω ότι είναι η σωστή επιλογή και σε κάνει να κοιμάσαι ήσυχος τα βράδια. Δεν μου αρέσει να κρίνω τους ανθρώπους».

Εσένα προσωπικά τι θα σε έκανε τώρα να γράψεις ένα ποίημα; Για παράδειγμα η γενοκτονία στην Παλαιστίνη θα σε παρακινούσε να γράψεις ένα τραγούδι; 

«Βέβαια. Και νομίζω ότι μας επηρεάζει τόσο που ό,τι και να γράψουμε από εδώ και πέρα, όλοι μας, θα το έχει μέσα αυτό. Όσοι τουλάχιστον σκέφτονται. Μας φορτώνουν μια τεράστια αμαρτία. Και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Και δεν είμαι θρήσκος, αλλά η αμαρτία είναι αμαρτία».

Ο Γκρεμιστής θεωρείς ότι μπορεί να εμπνεύσει; Τουλάχιστον ο στίχος φαίνεται αρκετά επαναστατικός, ότι πρέπει εκ θεμελίων να αλλάξει η κατάσταση.

«Βέβαια. Αυτό είναι πολύ ουσιαστικό μέσα στο ποίημα και θεωρώ ότι επίσης ουσιαστικό πάρα πολύ για να είσαι ο Γκρεμιστής πρέπει να είσαι και ο Χτίστης. Αυτό. Είναι τεράστιος ο Παλαμάς. Αργά τον ανακάλυψα, γενικά. Και έχουμε και μια έκπληξη. Θα δεις το Σάββατο, ένα ποίημα που δεν θα το περιμένεις. Από Παλαμά».

Είσαι αισιόδοξος για την ποίηση στη μουσική; Πέραν της ραπ που βλέπουμε ότι όντως περνάει πολλά κοινωνικά μηνύματα, δεν βλέπω πολλά, ειδικά στη ροκ.

«Μου έχει συμβεί κάτι τον τελευταίο καιρό που με έχει κάνει αισιόδοξο, ενώ η λογική μου δεν μου λέει να είμαι αισιόδοξος. Συναντάω ένα πολύ ενδιαφέρον νέο κοινό. Μια πολύ ενδιαφέρουσα νέα γενιά. Που με κάνει αισιόδοξο. Μάλλον δεν μου θυμίζει ότι στην πραγματικότητα πάντα μέσα στο χάος βρισκόμασταν.  Αναγνωρίζω ότι τώρα υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες μειοψηφίες, ακόμα. Αισιόδοξος δεν ξέρω αν είμαι, αλλά δεν είμαι και απαισιόδοξος».

Πιστεύεις ότι συνήθως μέσα από έντονες καταστάσεις γεννιέται κάτι καλό στην τέχνη;

«Ναι. Βέβαια τα τελευταία χρόνια έχουμε ζήσει μέσα σε ένα πηγάδι που δεν έχει πάτο, αλλά ιστορικά η πίεση δημιουργεί αντίδραση.  Βέβαια η εποχή μας είναι και λίγο πρωτόγνωρη. Δηλαδή ταυτόχρονα συμβαίνουν και στην τεχνολογία τρομακτικά πράγματα. Θα προκαλέσουν φοβερές κοινωνικές αλλαγές, που δεν μπορούμε να προβλέψουμε. Νομίζω ότι είναι η χειρότερη εποχή να κάνεις προβλέψεις για το μέλλον».

Φοβάσαι λίγο αυτό υπάρχει και το έχετε γράψει και σε τραγούδι, ότι ‘κοίτα τη δουλειά σου, άστους αυτούς’. Ότι έχει περάσει πως αυτοί που διαμαρτύρονται είναι οι γραφικοί. 

«Άντε να τους δικαιολογήσεις για την Παλαιστίνη… Για το 13ώρο πώς τους δικαιολογείς που δεν παραλύει η Ελλάδα; Είμαστε παθητικοί, είμαστε εντελώς θύματα αυτού του πράγματος, τα σόσιαλ ως εργαλείο του συστήματος, η επαφή μας με αυτή την άσκοπη πληροφορία. Και ο εθισμός μας σε αυτό μας κάνει, αυτό που λέγαμε σκυλάκια του καναπέ.  Οπότε είναι και λίγο  δραματικό να ελπίζεις ότι αυτοί οι άνθρωποι θα αλλάξουν μόνο όταν χάσουν τον επιούσιο. Δηλαδή σε αυτό το πάτο του πηγαδιού. Είναι φοβιστικό. Θα ήταν πολύ καλύτερα τα πράγματα αν ξυπνάγαμε λίγο πριν».

Για την αριστερά τι λες; Επειδή τώρα σαν συγκυρία απ’ ότι φαίνεται δεν είναι και η καλύτερη 

«Εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Φταίει και η εποχή. Ξέρεις είναι πολύ θαμπά πλέον τα ταξικά όρια, δηλαδή είναι πολύ δύσκολο για έναν άνθρωπο να καταλάβει πού βρίσκεται.  Επίσης οι έντονες εποχές των ιδεολογιών έχουν εκφύγει. Ξέρεις είναι κρίση ιδεολογίας στην πραγματικότητα και όχι κρίση της Αριστεράς. Υπάρχουν άκρα χωρίς ιδεολογία στην πραγματικότητα».

«Ούτε οι ίδιοι καταλαβαίνουν ότι είναι ναζιστές»

Φοβάσαι την αναγέννηση του φασισμού;

«Φοβάμαι τον φασισμό. Γιατί η αναγέννηση έχει συμβεί. Εμείς το είδαμε με τη Χρυσή Αυγή. Επειδή είναι προσαρμοσμένο στις νέες συνθήκες ούτε οι ίδιοι καταλαβαίνουν ότι είναι ναζιστές. Άρα η έλλειψη γνώσης. Ανιστόρητοι. Δεν το συνδέουν με τη δολοφονία Φύσσα. Λένε, εμείς δεν είμαστε Χρυσαυγίτες, είμαστε απλά εθνικιστές. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι εσύ ωραιότατα να τα λες, εγώ ωραιότατα να τα τραγουδάω και να κοιμόμαστε ήσυχα.  Προσπαθώ να βρω κι εγώ ερμηνεία σε όλα αυτά που γίνονται».

Να σε ρωτήσω κάτι ακόμη για την ποίηση. Ο λόγος που δεν σας ενέπνευσαν τόσο πολύ ερωτικά ποιήματα ποιος είναι; 

«Ήταν άλλα πράγματα πιο σημαντικά. Όχι ότι δεν έχουμε γράψει. Υπάρχει ένα που φτιάχνουμε τώρα, που φτιάχνει ο Νίκος (σ.σ. Γιούσεφ). Έναν Παλαμά. Δεν θα είναι σε αυτά που θα παίξουμε τώρα.  Δεν είναι απίθανο, βέβαια, γιατί με γοητεύει κυρίως η γλώσσα. Οπότε μπορεί να συμβεί άνετα».

Δε νομίζω ότι υπήρξε άλλο συγκρότημα πάντως που να έχει μελοποιήσει τόσα πολλά ποιήματα…

«Εμείς και τα Διάφανα Κρίνα. Ναι και είναι κρίμα, το έχω προτείνει σε πάρα πολλούς. Λέω παιδιά, εντάξει, μελοποιήστε μερικά ποιήματα, θα σας βοηθήσει αυτό να γράψετε καλύτερα λόγια».

Τελικά τι έγινε με τον Καββαδία και το ποίημα ‘Η Πλώρη μας’ που τελικά δεν έγινε τραγούδι και έτσι προέκυψε το Σαν Φως; Δεν σας δόθηκε άδεια;

«Δύο φορές. Και στον πρώτο δίσκο δεν μας δώσαν άδεια για το Σαν Φως που ήταν ‘Η πλώρη μας’.  Και μετά από 30 χρόνια ξανά δεν μας έδωσαν οι κληρονόμοι.  Και δεν πειράζει, ξέρεις. Σε… απάντηση, είπαμε στον Δημήτρη Μητσοτάκη να μας γράψει ένα στίχο και ο Δημήτρης έγραψε ένα στίχο αφιερωμένο στον Καββαδία. Οπότε εντάξει. Καλή καρδιά».

Εσένα ποιος είναι ο αγαπημένος σου ποιητής;

«Αυτή την περίοδο ο Βάρναλης και ο Καρυωτάκης. Αλλά δεν είναι και ο Παλαμάς;  Είναι πάρα πολλοί οι ποιητές. Έχουμε ευτυχώς στην Ελλάδα μια τεράστια παράδοση. Ελπίζω οι νεότερες γενιές να την εκμεταλλευτούν δεόντως. Σίγουρα δεν με έχει επηρεάσει γιατί είναι μεταγενέστερο, αλλά νιώθω ότι συνδέομαι πολύ με την ‘Κακή Φωτιά’ του Παλαμά. ‘Εγώ είμ’ εδώ ανυπόταχτος και παραστρατισμένος’… Όχι ότι είναι αυτό που μου έχει μείνει, απλά νιώθω μεγάλη σύνδεση από τότε που το ανακάλυψα. Ζητούμενο νομίζω είναι να δίνουμε στον κόσμο ένα έναυσμα για να πάνε σε ένα βιβλίο ή να γνωρίσουν έναν άνθρωπο, έναν ποιητή».

Οι στίχοι από τα ποιήματα που χρησιμοποιείτε πολλές φορές μπορεί να είναι απαισιόδοξοι, ταυτόχρονα όμως βγάζουν και κάτι αισιόδοξο για το μέλλον, έναν δυναμισμό ότι πρέπει να αλλάξουν τα πράγματα.

«Αντιλαμβάνομαι τι λες και μου αρέσει πάρα πολύ αυτό το κοντράστ, αυτή η αντίδραση να υπάρχει μέσα στα στα έργα τέχνης. Πολλές φορές το δημιουργείς, το κάνεις επί τούτου. Eίναι εργαλείο αυτή η αντιμετώπιση και πιστεύω ότι η ποίηση πρέπει να έχει πολλές αναγνώσεις».

Σου έχει τύχει κάποιος να σου πει ότι αυτό το τραγούδι, αυτό το ποίημα που με μελοποιήσατε εμένα μου μου βγάζει αυτό, ενώ σε σένα έβγαζε κάτι άλλο;

«Μου έχει συμβεί κυρίως σε στίχους μου. Σε στίχους σου ε. Ναι κυρίως. Δηλαδή το Σαν Φως μου το έχουν παραλληλίσει με μια μανιάτικη κατάρα, που δεν έχει καμία σχέση. Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι με το ‘Μ΄αρέσει να μη λέω πολλά’  που τελειώνει με το στίχο ‘να σβήνω τη μορφή μου’ αλλά πάντα το κοινό τραγουδάει ‘να σβήνω τη μορφή σου’. Προσπαθούσα να το αλλάξω αυτό, αλλά σκέφτηκα ότι είναι δικαίωμά τους και μετά ότι για μένα είναι μια χαρά».

«Ένα θαύμα αυτό που έγινε με τον Μικρούτσικο»

Πώς προέκυψε το όνομα του συγκροτήματος;

«Δεν μπορώ να σε διαφωτίσω. Η πραγματικότητα είναι πως έλειπα από τη στιγμή που αποφασίστηκε, γιατί έγινε πάρα πολύ βιαστικά. Δεν είχαμε όνομα, δεν είχαμε σκοπούς. Οπότε δεν είχαμε και όνομα. Έτυχαν τα πράγματα. Ηχογραφήσαμε το δίσκο, τον τελειώσαμε και έπρεπε να έχουμε ένα όνομα Εγώ έλειπα από αυτή τη συνάντηση αλλά το όνομα μου αρέσει πάρα πολύ.

Αλλά δεν ξέρουμε πώς ακριβώς προέκυψε; Προφανώς μέσα από κουβέντα των μελών τότε του συγκροτήματος…

«Ναι μέσα από κουβέντα δύο μελών με κάποιους που τους πίεσαν να βγει ο δίσκος. Αλλά σου λέω: Είναι εξαιρετικό όνομα  και μας ταίριαξε απόλυτα»

Αν σου ζητούσα να μου να μου χωρίσεις κάποιους σταθμούς στην πορεία των Υπογείων Ρευμάτων, τι θα έλεγες;

«Πρώτον όταν κάναμε το δίσκο ‘Ο Μάγος κοιτάζει την πόλη’ κι αυτό που συνέβη με το τραγούδι του δίσκου που ήταν το Μ’ αρέσει να μη λέω πολλά’. 

Δεύτερον όταν μετά από δύο τρία χρόνια πεθαίνει ο ντράμερ μας στον δρόμο για την πρόβα. Και ακολουθούν χρόνια προσπάθειας στην πραγματικότητα για να κινηθεί αυτή η παρέα μέσα σε αυτή την κατάσταση. Έφυγαν άνθρωποι, έρχονταν άνθρωποι.

Μετά μια πολύ σημαντική στιγμή είναι η συνεργασία με το Θάνο το Μικρούτσικο και παράλληλα την ίδια εποχή και με τον άλλο Θάνο, τον Ανεστόπουλο. Ήταν μεγάλη εμπειρία για μας, και δημιουργικά αλλά και στη ζωή μας, εμπειρία το ότι γνωρίσαμε τον Θάνο. Ήταν μια ανύποπτη περίοδος, εκεί που όλα πήγαιναν καλά, νιώσαμε ότι πρέπει να μιλήσουμε για το πολιτικό τραγούδι. Και εκεί που το σκεφτόμασταν αποφασίσαμε  να διαλέξουμε το Μικρούτσικο που είχε άπειρο πολιτικό τραγούδι και κοντινός μας στην αντίληψη και στη δημιουργία. Είναι αρκετά ροκ ο Θάνος.

Αρχίσαμε να τα φτιάχνουμε χωρίς να ρωτήσουμε, μετά βρήκαμε τρόπο και πήγαμε και τον ρωτήσαμε και ο Θάνος είπε Πάμε και έγινε, τότε ήμασταν τέσσερις και το πέμπτο μέλος του συγκροτήματος για δύο χρόνια περίπου ήταν ο Θάνος. Έπαιζε πλήκτρα μαζί μας! Ήταν φοβερό! Συνήθως οι ήρωές σου, τα ινδάλματά σου σε προδίδουν. Με τον τύπο έγινε το αντίθετο, τον είχα εδώ. Είναι ένα θαύμα. 

Και τα 30 χρόνια, η περσινή μας χρονιά, ήταν πολύ αποκαλυπτική και περίεργη. Ονειρικά. Εισπράξαμε αγάπη και σεβασμό. Δεν νιώσαμε ότι κάναμε τίποτα για να τον κερδίσουμε, οπότε ήταν ακόμη πιο ωραίο.

Βλέπεις νέους φανς;

«Πολύ. Και κάπως διαφορετικούς. Με περισσότερη γνώση γι’ αυτό που έχουν έρθει να δουν και είναι πολύ παρατηρητικοί. Σου κοιτούν τα χέρια κι αυτό μου προκαλεί μια ελαφριά αισιοδοξία».

Δε μου φαίνεσαι τύπος που νοσταλγεί το παρελθόν…

«Μισώ τη νοσταλγία! Ένας αγαπημένος στίχος, που έχει γράψει ο Δημήτρης Αργύρης, ο πρώτος μας κιθαρίστας. στο ‘Κοιτάς Μακριά’ λέει Κουράστηκα να νοσταλγώ’.

Ούτε αναπολείς εκείνη τη χρυσή όπως την έχουμε χαρακτηρίσει εποχή της ροκ;

«Ήταν η εποχή που μάλλον η δισκογραφία ασχολήθηκε λίγο παραπάνω με νέα ροκ-γκρουπ. Πιστεύω όμως ότι περισσότερο κακό έκανε στην ουσία της ροκ απ’ ό,τι καλό αυτή η περίοδος. Έβγαλε μεν πάρα πάρα πολλά πράγματα, αλλά ασχολήθηκαν με αυτό που λέμε ροκ άνθρωποι επειδή αυτό πέρναγε εκείνη τη στιγμή. Δηλαδή δεν παίξαμε και πολύ καλύτερα πράγματα από αυτά που έπαιζαν οι Απροσάρμοστοι ή οι Εξαδάκτυλος. Ακούω τα τωρινά τα γκρουπ και μου πέφτουν τα σαγόνια έτσι. Σε καμία περίπτωση δεν τη θεωρώ ουσιαστικά χρυσή εποχή. Θεωρώ ότι βοήθησε μερικά ενδιαφέροντα πράγματα να βγουν. Ήταν μόδα. Για αρκετά χρόνια ήταν μόδα. Άρχισαν να τα λένε τα ροκάκια ή κάτι τέτοια. Άρχισαν να φτιάχνονται μαγαζιά που αντιμετώπιζαν τη ροκ αλλιώς.  Ήτανε μαγαζιά με μπουκάλια. Παίζανε οι μπάντες διασκευές έξι και εφτά ώρες. Αυτό δεν είναι ροκ.  Αυτό συνέβη στην πραγματικότητα. Αν θεωρούμε εμάς καλούς, άντε να βγήκανε και δέκα σχήματα. Που είναι αρκετά, πολλά είναι».

Πώς βλέπεις τώρα την κατάσταση με το YouTube, το Spotify; 

«Είναι μια ρευστή κατάσταση που πρέπει τα παιδιά να καταλάβουν πώς λειτουργεί. Δηλαδή, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να έχεις high hopes, υψηλές προσδοκίες. Αλλά θεωρώ ότι είναι το ιδανικό εργαλείο για να μπορέσεις να φτιάξεις μια μαγιά. Ένα κύκλο που θα προσέχει τι κάνεις και ίσως αυτός ο κύκλος μεγαλώσει. Νομίζω ότι μόνο αυτός είναι ο τρόπος σήμερα. Για μένα, που είμαι σε ευνοημένη θέση βέβαια, είναι πολύ δημοκρατικός και ωραίος τρόπος, αλλά δύσκολος.

Βλέπω μια στροφή της νεολαίας πάλι λίγο στο βινύλιο, στο cd.

«Στο βινύλιο το πιστεύω. Στο cd μου φαίνεται δύσκολο, αλλά θα δούμε».

Είσαι ο παλιότερος στα Υπόγεια. Πόσο δύσκολο είναι να επιβιώσει μια μπάντα πολλά χρόνια; Γιατί διαλύονται τα γκρουπ; Τι φταίει;

«Συνήθως η ζωή και οι τραγουδιστές που κάνουν σόλο καριέρα. Στη δικιά μας περίπτωση κυρίως η ζωή.  Οι συγκυρίες δηλαδή. Το να συντηρείς κάτι που δεν είναι αρκετά προσοδοφόρο για να ζήσεις είναι αρκετά δύσκολο. Από εμάς έχουν περάσει 14 άτομα που έχουν βγει, ξανάρθει. Έπρεπε να κάνουν κάτι άλλο.

Δεν υπήρξε κάτι άλλο που να λειτούργησε αρνητικά;

«Και τσακωμοί έχουν υπάρξει. Κοίτα, συναντιόμαστε όλοι και είμαστε καλά. Και τσακωμοί έχουν γίνει και τρέλες. Μας συνέβη όταν ήμασταν 26 χρονών. Όλα έχουν συμβεί. Στο τέλος σίγουρα, ευτυχώς, περισσότερα είναι αυτά που μας ενώνουν από αυτά που μας χωρίζουν. Τουλάχιστον σε αυτή την παρέα, έτσι τα καταφέραμε».

Τώρα ότι είστε σε μία περίοδο αρκετά εμπνευστική. Ετοιμάζετε και κάποιο δίσκο;

«Δεν έχουμε σταματήσει ποτέ. Θα συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάνουμε όλα τα χρόνια. Δίσκος επόμενος θα είναι αυτό που κάνουμε τώρα με την ποίηση. Με τα καινούργια δηλαδή, όχι με τα παλιά. Αυτό είναι το προς το παρόν. Κατά τα άλλα, άπειρα σχέδια. Να κάνουμε και αυτό, να κάνουμε και εκείνο. Έτσι ζούμε στην πραγματικότητα. Έτσι κρατιόμαστε μεταξύ μας. Από εδώ και πέρα θα είμαστε συν ένας. Θα έχουμε και ένα κιθαρίστα έξτρα από εδώ και πέρα, το Σπύρο Σπυρόπουλο. Το νέο αίμα στο σχήμα. Είναι ο ιδανικός αυτή τη στιγμή. Οπότε θα είμαστε τέσσερις».

Υπάρχει κάποια συνεργασία που δεν σου συνέβη και θα το ήθελες, το έχεις σαν απωθημένο;

«Δεν υπάρχει κάποιο απωθημένο. Ό,τι μου έτυχε στη ζωή και πολύ ήταν. Είναι μια χαρά. Έχω τραγουδήσει Μικρούτσικο δίπλα στον Κούτρα. Για έναν άνθρωπο της ηλικίας μου τι να πεις, άλλο. Δεν είναι κάτι που σκέφτομαι, δηλαδή. Από την άλλη, με ό,τι μου αρέσει, θα χαιρόμουν να συνεργαστώ».

«Στη Γάζα το χέσαμε το κάρμα μας!»

Θεωρείς σημαντικό τον παράγοντα τύχη στη ζωή; Επειδή το χρησιμοποιείς αρκετά. 

«Πιστεύω στο τυχαίο. Δεν ξέρω σε πόσο βάθος μπορώ να το πιστεύω. Αλλά όσο το τελευταίο που φτάνουμε είναι το χάος, μπορώ να πιστεύω στο τυχαίο εκεί μέσα.

Συνεπώς να υποθέσω ότι δεν πιστεύεις πολύ στο μοιραίο;

«Στο μοιραίο σε καμία περίπτωση. Μισώ τον  ντετερμινισμό, την αιτιοκρατία. Πιστεύω ότι μπορεί να σπάσει αυτή η αιτιοκρατία κάποια στιγμή επειδή κάτι έτυχε».

Δεν πιστεύεις στα καρμικά πράγματα δηλαδή;

«Δεν ξέρω… Αν έχει να κάνει με αυτό που συμβαίνει τώρα στη Γάζα νομίζω το χέσαμε το κάρμα μας!».

Την απώλεια πώς την διαχειρίζεσαι; Είναι πιστεύεις το πιο δύσκολο πράγμα ίσως για να διαχειριστεί ένας άνθρωπος;

«Είναι, αλλά λυπάμαι που το λέω, αλλά μαθαίνεται. Όσο μεγαλώνεις η απώλεια όλο και περισσότερο έχει υπάρξει στη ζωή σου και είναι και διαφορετική. Αλλά δυστυχώς όσο μεγαλώνουμε οι απώλειες περνάνε,  εννοώ συμβαίνει.

Φιλία;

«Το σημαντικότερο πράγμα, η μόνη προστασία μας, για μένα. Το μόνο ουσιαστικά πράγμα που μπορεί να σε προστατεύσει. Αντιμετωπίζω τον όρο φιλία ως αυτό που σημαίνει, όχι ως κάτι επιφανειακό που μπορεί να είναι για κάποιους.  Τους φίλους τους χρειαζόμαστε, σε κάθε περίπτωση. Ακόμη και για να μας θυμίζουν ότι ήμασταν παιδιά».

Η ροκ για σένα είναι στάση ζωής;

«Είναι μόνο στάση ζωής για μένα. Μουσικά είναι τόσο απλωμένο αυτό το πράγμα που μπαίνει σε αυτή τη κατηγορία που νομίζω ότι είναι μόνο στάση ζωής. Δηλαδή να σε ενθουσιάζουν τα πράγματα, να γελάς, να είσαι περίεργος και να έχεις και μια τάση κατά της εξουσίας. Πουλικάκος. Ένας είναι ροκ στην Ελλάδα».

Εσύ σκέφτηκες ποτέ να κάνεις σόλο καριέρα;

«Ποτέ. Νιώθω προστατευμένος μόνο μαζί με τους φίλους μου. Είμαι προβληματικός… Ππότε αυτό με οδηγεί!  Είναι πάρα πολύ δύσκολο. Δεν θέλω να υποβάλλω τον εαυτό μου σε αυτό το μαρτύριο…».

Βλέπω στους στίχους σε πολλά τραγούδια γράφει Υπόγεια Ρεύματα και όχι τα ονόματα, ενώ προφανώς φαντάζομαι ότι δεν ήταν ομαδική δουλειά. Στο Σαν Φως δεν λέει Κλιούμης.

«Δεν ήταν μόνο Κλιούμης. Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον με το Σαν Φως. Είναι Κλιούμης και  Κοντοβάς οι στίχοι. Ενώσαμε δύο ποιήματα. Ένα δικό μου και ένα του Κώστα. Τον κόσμο μας, τους ανθρώπους που ακουν αυτό, δεν πρέπει να τον ενδιαφέρει ποιος από όλους μας έκανε τι. Έτσι το πιστεύουμε εμείς».

Έχεις μπει στο τρυπάκι ποτέ να πειραματιστείς με το AI για τη μουσική;

«Λογικά πρέπει να είμαι από τους πρώτους στην Ελλάδα που το έκαναν. Με τρελαίνουν αυτά. Το Ai με τρομοκρατεί σε αρκετούς τομείς, αλλά όχι στη μουσική. Είναι ένα εργαλείο. Θα δυσκολέψει τους δημιουργούς αλλά να ήταν το μοναδικό; Νομίζω έχει να κάνει ανάλογα με το πώς το χρησιμοποιείς. Σαν την ατομική ενέργεια».

Με το Γιάννη Αγγελάκα έχετε συνεργαστεί… 

«Με τα σχήματα νομίζω μια φορά. Ή μπορεί να έχουμε παίξει παλιότερα σε κάποιο φεστιβάλ. Συνεργάζεται πολύ με τον Νίκο τον Γιούσεφ, τον μπασίστα μας. Είναι εξαιρετικό παιδί ο Γιάννης. Ουσιαστικός».

Είναι δύσκολο να μην αλλάξεις με τα χρόνια, να παραμείνεις ανόθευτος;

«Υποθέτω πως είναι πάρα πολύ δύσκολο γιατί βλέπω παραδείγματα συνεχώς που δεν τα καταφέρνουν. Οπότε υποθέτω πως είναι πάρα πολύ δύσκολο. Από την άλλη δεν νομίζω ότι μου έχει φανεί εμένα δύσκολο ούτε του Γιάννη…  Είναι αποφάσεις για τη ζωή σου. Ποιες θεωρείς τις δυνατότητες σου για τα πράγματα. Είναι πολλά. Και τι σημαίνει να μην αλλάζεις; Πρέπει να αλλάζουμε. Θα σαπίσουμε.  Θα πρέπει μια ουσία να μένει δυνατή. Μια βάση που σε χαρακτηρίζει».

ΥΠΟΓΕΙΑ ΡΕΥΜΑΤΑ LIVE: Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Σάββατο 11 Οκτωβρίου 2025 στις 20:30 (ΑΙΘΟΥΣΑ ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΡΙΑΔΗΣ Μ2)

Έχοντας εμπνευστεί και μελοποιήσει μοναδικά ποιήματα σπουδαίων Ελλήνων δημιουργών, το θρυλικό συγκρότημα Υπόγεια Ρεύματα θα πραγματοποιήσει μία ξεχωριστή συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, Αίθουσα Αιμίλιος Ριάδης, το Σάββατο 11 Οκτωβρίου 2025, η οποία με στόχο την συνολική παρουσίαση αυτών των εξαιρετικών πρωτότυπων συνθέσεων, νέων και παλαιότερων, αποτελεί τον πρώτο σταθμό στο ταξίδι της διαπολιτιστικής σύνδεσης με Βερολίνο της κλασικής μας κληρονομιάς με τη σύγχρονη καλλιτεχνική έκφραση.

Παράλληλα, η εικαστικός Ρένα Παπαγεωργίου εκθέτει τις δημιουργίες της πάνω στη σκηνή, απεικονίζοντας τις προσωπογραφίες σπουδαίων ποιητών και ποιητριών μας με τη μοναδική αφηρημένη αλλά γεμάτη σεβασμό και ενδιαφέρον τεχνοτροπία της. Οι καλλιτέχνες, με τις μελοποιημένες ποιητικές συνθέσεις και τις εικαστικές απεικονίσεις, αντιμετωπίζουν το παρελθόν ως μια δημιουργική συνθήκη η οποία αποτελεί την έμπνευση αυτής της δράσης αφιέρωμα στην ποίηση και στην καλλιτεχνία, μέσω μιας ατμοσφαιρικής συναυλίας που θα προσφέρει μια μοναδική εμπειρία στο κοινό.

Η εναρκτήρια ομιλία του καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών επικεντρώνεται στη σημαντική συμβολή του συγκροτήματος «Υπόγεια Ρεύματα», το οποίο έχει καθιερωθεί ως ένας από τους πιο αξιόλογους συνεχιστές αυτής της καλλιτεχνικής παράδοσης. Η δουλειά τους αποτελεί μια δημιουργική επανερμηνεία, που φωτίζει νέες πτυχές των ποιημάτων και τα φέρνει πιο κοντά στο σύγχρονο ακροατήριο. Μέσα από τη μουσική, τα ποιήματα αποκτούν μια νέα ζωή, ενώ παράλληλα διατηρούν την ουσία και τις ρίζες τους προσφέροντας μία μοναδική εμπειρία στο κοινό.

Ομιλητής Ανδρέας Μιχαλόπουλος, Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Υπόγεια Ρεύματα: Γρηγόρης Κλιούμης Φωνή Τάσος Πέππας Τύμπανα Νίκος Γιούσεφ Ηλεκτρικό μπάσο, μουσικό πριόνι

Συμμετέχει μαζί τους: Σπύρος Σπυρόπουλος – Κιθάρα Ρένα Παπαγεωργίου – Εικαστική Επιμέλεια Πέτρος Πετρόπουλος – Τεχνική Επιμέλεια | Φωτισμός – Ηχοληψία

Για εισιτήρια πατήστε εδώ: https://www.more.com/gr-el/tickets/music/ypogeia-reumata-live-i-poiisi-sti-mousiki/