«Ο Σωκράτης Μάλαμας είναι ένας εμπνευσμένος story teller» -Ένα βιβλίο παρακαταθήκη

Από το «Να βρω ξανά του νήματος τη άκρη» για το Θανάση Παπακωνσταντίνου, στο «Λέω παραμύθια να ξορκίσω το κακό» για το Σωκράτη Μάλαμα.

Δύο σπουδαίοι μουσικοί, τραγουδοποιοί, ερμηνευτές, δύο διαφορετικά βιβλία που αποτελούν, όπως σημειώνει ο Λέων Α. Ναρ, συγγραφέας αμφοτέρων, ένα σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας τους.

Το βιβλίο για το Σωκράτη Μάλαμα κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες και εξετάζει το συνολικό έργο του, λύνει απορίες και δίνει όλες τις διαστάσεις της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, αποτελεί παράλληλα δε και μια παρακαταθήκη κατανόησης του ελληνικού τραγουδιού.

Ο συγγραφέας, που έχει ασχοληθεί επισταμένα με τη μουσική και τον πολιτισμό, μιλά στην Parallaxi.

Γιατί επέλεξες τον τίτλο ‘Λέω παραμύθια να ξορκίσω το κακό;’ και όχι κάποιον άλλον; Ή αν ήταν κάποιος άλλος, ποιος θα ήταν;

«Πρώτα απ΄ όλα να πω ότι το βιβλίο δεν είναι σε καμιά περίπτωση μια φιλολογική μονογραφία για τους στίχους του Σωκράτη. Εκκινεί από τους στίχους του Μάλαμα αλλά διευρύνει την οπτική του, με τη συνέργεια και του ίδιου του Σωκράτη και τον ευχαριστώ θερμά γι’ αυτό, εξετάζοντας αφενός αρκετές άλλες πτυχές του συνολικού του έργου και αφετέρου ζητήματα σχετικά με το ελληνικό τραγούδι ευρύτερα.

Δεν έχουμε εδώ την έκδοση απάντων του ποιητικού του corpus, ούτε η ανάλυση που επιχειρείται είναι εξαντλητική. Άλλωστε, έχω την πεποίθηση ότι η εξονυχιστική μελέτη των όποιων στίχων είναι τεχνητή διαδικασία, που πολλές φορές γίνεται με πολύ τυποποιημένο τρόπο, με αποτέλεσμα να χάνεται εν τέλει η επαφή με το ίδιο το στιχούργημα. Με όλα αυτά απαντώ σε σχέση με τον υπότιτλο του βιβλίου περισσότερο, τι είναι δηλαδή το σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας. Ο τίτλος θεωρώ ότι είναι δηλωτικός της συνολικής του διαδρομής στο ελληνικό τραγούδι, αποτυπώνει εν πολλοίς στοιχεία της παρουσίας του».

Τι είναι αυτό που κάνει τα τραγούδια του τόσο αγαπητά και τον ίδιο τόσο δημοφιλή και επιδραστικό στο κοινό;

«Σίγουρα ένα τραγούδι «καθιερώνεται» στο συλλογικό ασυνείδητο τόσο με τον στίχο όσο και με τη μουσική του, ωστόσο πιστεύω πως ο στίχος είναι αυτός που «εισβάλλει» πιο δυναμικά στις κοινωνικές ομάδες, τους δίνει συνοχή με κάποιον τρόπο, έχοντας ως όχημα τα κοινά οράματα, τις εμπνευσμένες ιδέες ή και τα συναισθήματα. Η δημιουργία είναι μια μορφή εξομολόγησης, ο αληθινός καλλιτέχνης δημιουργεί, κάποτε, ερήμην ακόμη και του εαυτού του. Τα τραγούδια του Σωκράτη εκκινούν άλλοτε από λαϊκές μελωδίες, άλλοτε πάλι είναι πιο ροκ. Αποτυπώνουν συναισθήματα, αναμετρώνται με κοινωνικές και, άλλες φορές, με υπαρξιακές αγωνίες, περιγράφουν αδιέξοδα, σκιαγραφούν κοινωνικές καταστάσεις. Όλα αυτά, «ωραία βολέμενα» εξηγούν τη δημοφιλία του σε μεγάλο βαθμό».

Μιλάμε περισσότερο για έναν έντεχνο» με λαϊκές επιρροές ή έναν λαϊκό με έντεχνες πινελιές καλλιτέχνη και ποια είναι τα σύνορα στις δύο αυτές έννοιες;

«Δεν υπάρχουν διακριτά σύνορα, νομίζω ότι πατάει στέρεα και στις 2 βάρκες ο Σωκράτης».

Ποιους θεωρείς σταθμούς της διαδρομής του Σωκράτη και ποιες είναι οι διαφορές που εντοπίζεις στο έργο του, μέσα στις δεκαετίες;

«Δεν θα μιλήσω για συγκεκριμένες διαφορές, θα έλεγα ότι στην περίπτωση του Σωκράτη επιβεβαιώνεται πως υπάρχουν άνθρωποι που, χωρίς να είναι ποιητές, προσεγγίζουν τον στίχο με τη σκευή της ποίησης. Στις λέξεις του αποκρυσταλλώνεται το μεγαλείο της απλότητας. Είναι τελικά ένας εμπνευσμένος story- teller, που στιγματίζει τη βαρβαρότητα της σύγχρονης αβίωτης πόλης με αυθόρμητο, αυθεντικό, εξαιρετικά καίριο τρόπο. Θα τόνιζα ότι από εκεί τελικά πηγάζει η σπάνιας έντασης διάδραση που έχει με το κοινό του. Κι αυτό διότι, ενώ οι εικόνες τις οποίες φιλοτεχνεί εκκινούν συχνά από προσωπικές του εμπειρίες, προκαλούν σκίρτημα στις ψυχές των ακροατών του, που ταυτίζονται μαζί του. Και όλα αυτά χωρίς περιττά ρητορικά τερτίπια και συναισθηματικές εξάρσεις, χωρίς εξεζητημένες λέξεις και πολύπλοκα σχήματα, απλώς σε μια εξομολογητική ατμόσφαιρα και στο πλαίσιο μιας απόλυτα ισορροπημένης επικοινωνίας του «ποιητικού εγώ» με την κοινωνία».

Θεωρείς το ‘Τσιγάρο ατέλειωτο’ και την ‘Πριγκιπέσα’ τα δύο τραγούδια – σταθμούς σε ό,τι αφορά στη δημοφιλία του;

«Υπάρχουν και αρκετά ακόμη, ωστόσο στη συνείδηση των μη μυημένων με τα τραγούδια του αυτά σίγουρα είναι πολύ δημοφιλή».

Διακρίνεις μια ματαιότητα στα περισσότερα τραγούδια του; Μένει μία αίσθηση απαισιοδοξίας ότι δύσκολα αλλάζουν τα πράγματα ή υπάρχουν και… ρωγμές επαναστατικότητας;

«Ο χρόνος επιβεβαίωσε ότι τα τραγούδια του Μάλαμα κινητοποίησαν και κινητοποιούν αποτελεσματικά τη σκέψη και τα συναισθήματα των ακροατών τους, αυτό έχει για μένα τη μεγαλύτερη σημασία. Ο Σωκράτης ξεχωρίζει για τη συναισθηματική και εκφραστική ευθυβολία των λέξεών του. Τους στίχους του χαρακτηρίζει λεξιλογική ευρυχωρία, στα τραγούδια του υπάρχει άλλες φορές συναισθηματική εκκρεμότητα, άλλες κεκαλυμμένη απορία και άλλες πάλι ειρωνική ανασφάλεια».

Το υπερφυσικό στοιχείο τι ρόλο έχει στο έργο του;

«Τα τραγούδια του, αλλά και οι συναντήσεις που είχα μαζί του, με έκαναν να συνειδητοποιήσω ότι δε γίνεται να αφηγηθούμε τις ανθρώπινες εμπειρίες χρησιμοποιώντας μόνο ρεαλιστικά μέσα. Η σύνθεση ενός τραγουδιού προϋποθέτει να σκέφτεσαι αλλά και να αφηγείσαι στον εαυτό σου κάποιες σκηνές. Είναι ένας εσωτερικός διάλογος, παράλληλα όμως το τραγούδι έχει τη δική του ενέργεια».

Αν μπορούσαμε να φτιάξουμε μια άτυπη κατάταξη στο περιεχόμενο της δημιουργίας του Σωκράτη, ποια στοιχεία θα βάζαμε πρώτα; Τον έρωτα; Την κοινωνική – πολιτική κριτική; Την ύπαρξη στο σύνολό της; Ή κάτι άλλο; 

«Τα τραγούδια του Σωκράτη αποτυπώνουν συναισθήματα, αναμετρώνται με κοινωνικές και, άλλες φορές, με υπαρξιακές αγωνίες, περιγράφουν αδιέξοδα, σκιαγραφούν κοινωνικές καταστάσεις. Οι στίχοι του είναι υπαινικτικοί, σε βαθμό που, διαβάζοντάς τους, εντοπίζεις όχι ένα, αλλά πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Χαρακτηρίζονται από δωρική απλότητα, υπαρξιακή αγωνία και έντονο κοινωνικό προβληματισμό. Άλλοι στίχοι του είναι πιο βιωματικοί, στο επίκεντρό τους όμως είναι πάντα ο άνθρωπος. Κάποιες φορές οι μπαλάντες του αποτυπώνουν κοινωνικές αγωνίες, οι στίχοι του έχουν λογοτεχνική αξία συγκεφαλαιώνουν εικόνες, ώριμες και διεισδυτικές σκέψεις για βιώματα και υπαρξιακές αγωνίες. Η αποστροφή του για τη μεγαλούπολη είναι ακόμη μία βασική παράμετρος που καταγράφεται, πολλές φορές μάλιστα με βιωματικούς στίχους, σε πολλά από τα τραγούδια του τα οποία καταδεικνύουν επιτυχώς την αποξένωση στις καθημερινές σχέσεις. Άλλα τραγούδια του μιλούν για διαψεύσεις, αδιέξοδα, κοινά όνειρα, ενίοτε μάλιστα με μια μεταφυσική διάσταση που ξεπερνά την ατομική εμπειρία. Ο Μάλαμας δεν είναι χρονογράφος. Κανείς στιχουργός δεν καταγράφει απλώς την πραγματικότητα. Η ανάληψη προσωπικής ευθύνης, το πάθος και η αλήθεια, η κοινωνική παρέμβαση φαίνεται να είναι οι έννοιες που τον απασχολούν».

‘Ένας στίχος του μου έχει κάνει εντύπωση όλα αυτά τα χρόνια είναι το ‘Όσα κοστίζουν μια δραχμή, για άλλους κοστίζουν μια ζωή’, από το ‘Τα παιδιά μες στην πλατεία’. Θέλεις να μας τον αναλύσεις; Τον έχεις συζητήσει μαζί του;

«Τον συγκεκριμένο, ο οποίος είναι, σίγουρα, κορυφαίος, όχι δεν τον συζήτησα μαζί του, περιλαμβάνεται σε ένα τραγούδι που είναι πραγματικά σπουδαίο».

Κατ’ εσέ ποιο είναι το πιο επιδραστικό του τραγούδι ή ο πιο επιδραστικός του στίχος; Πες μας και γιατί.

«Πραγματικά δεν μπορώ να ξεχωρίσω, είναι, αλήθεια, δεκάδες οι στίχοι που θα μπορούσε να απομονώσει κανείς».

Τι ρόλο έπαιξε η σχολή της Θεσσαλονίκης, η συνεργασία του με τον Παπάζογλου σε αυτό που είναι ο Σωκράτης σήμερα;

«Την περίοδο που ο Σωκράτης Μάλαμας αποφασίζει να ακολουθήσει αυτόνομη καλλιτεχνική πορεία, η Θεσσαλονίκη δε συγκαταλεγόταν, σίγουρα, στις διεθνείς μουσικές μητροπόλεις. Ωστόσο, την εποχή εκείνη, αρκετές μουσικές κινήσεις, τόσο από τους έντεχνους (παρότι η λέξη δε με εκφράζει, δε βρίσκω άλλη περιεκτικότερη για να συνεννοηθούμε) συνοδοιπόρους του Σωκράτη, τον Θανάση Παπακωνσταντίνου, τη Μελίνα Κανά, τον Δημήτρη Ζερβουδάκη, όσο και από τους πιο ροκ, τις «Τρύπες» και τα «Ξύλινα Σπαθιά», είχαν πανελλήνια εμβέλεια και ξέφευγαν από τους στενούς ορίζοντες του τοπικού περίγυρού του. Οι ιδέες και οι δράσεις τους (αυτών αλλά και πολλών ακόμη, όπως, για παράδειγμα, ο Γιώργος Καζαντζής, η Λιζέτα Καλημέρη, ο Γιώργος Ζήκας) ξεπερνούσαν τα στενά όρια της πόλης.

Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν απλώς ένα πυροτέχνημα, είχε διάρκεια αρκετών ετών, κατά τα οποία συνεργάστηκαν εμπνευσμένοι δημιουργοί με πολυδιάστατη αντίληψη, με οδηγό τον Νίκο Παπάζογλου. Η Θεσσαλονίκη ήταν τότε, σε έναν βαθμό, ένα περιβάλλον που ευνοούσε την καλλιτεχνική έκφραση αλλά και την εργασία, τροφοδοτούσε με ερεθίσματα τους νέους καλλιτέχνες, άνοιγε νέους δρόμους. Η εποχή άλλωστε ήταν ευνοϊκή για τους τραγουδοποιούς και τα ροκ συγκροτήματα, ενώ η φρεσκάδα της μουσικής και ο πολύ καλός τους στίχος κυριάρχησαν έναντι του αγγλόφωνου στίχου, που ήταν συνήθης επιλογή ως τότε».

Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είχε πει ότι η διαφορά του με το Μάλαμα είναι ότι στη ζωή είναι πιο ορθολογιστής και συγκροτημένος, ενώ καλλιτεχνικά πιο αναπάντεχος και ακριβώς το αντίστροφο ισχύει με το Σωκράτη. Μελετώντας τους, θεωρείς πως ισχύει αυτό; Ο καθένας βγάζει στην τέχνη αυτό που του λείπει στην καθημερινότητα;

«Μπορώ να διαφωνήσω με τον Θανάση;».

Αν το Θανάση τον χαρακτηρίζαμε ποιητή (εγώ έχω προσθέσει και το χαρακτηρισμό φιλόσοφος), για το Σωκράτη τι θα λέγαμε με 2-3 λέξεις;

«Δεν μου φτάνουν 2 ή 3 λέξεις, εδώ δεν μου έφρασαν οι 265 σελίδες του βιβλίου, πού να το καταφέρω με 2,3 λέξεις;».

Πώς είναι ο Σωκράτης ως άνθρωπος; Μοιάζει με την εικόνα που είχες φτιάξει στο μυαλό σου παρακολουθώντας τον ως καλλιτέχνη;

«Η εικόνα που αποκόμισα είναι σίγουρα πολλαπλά εμπλουτισμένη σε πολλά επίπεδα. Ο Μάλαμας συγκαταλέγεται στους δημιουργούς, συνθέτες, τραγουδοποιούς, ποιητές και στιχουργούς στους οποίους οφείλουμε τη συνέχεια του λαϊκού μας τραγουδιού. Κατάλαβα καλά, συνομιλώντας μαζί του, ότι η δημιουργία είναι συνομιλία με τις ρωγμές μας. Και έχω την πεποίθηση ότι ο Σωκράτης συνομίλησε πολλές φορές με τις δικές του ρωγμές. Για μένα οι λέξεις είναι πάντα το προκείμενο (για τον Σωκράτη σίγουρα και η μελωδία). Γράφοντας το βιβλίο αλλά και ακούγοντάς τον να μου απαντά στα ερωτήματα που του έθετα, επιβεβαίωσα ότι κάθε τραγούδι, με βάση τις επιρροές που έχει ο κάθε δημιουργός, είναι ένα έργο που το «υπογράφουν» πολλοί. Διακειμενικές αναφορές έχουν τα περισσότερα τραγούδια· το στοίχημα είναι κάθε τραγούδι να έχει τον δικό του χαρακτήρα, αλλιώς οι εικόνες, οι γνώσεις και τα βιώματα από τα οποία αντλεί έμπνευση ο δημιουργός δε θα είχαν αξία, αν δεν υπήρχε και η δική του οπτική. Στα τραγούδια του Μάλαμα υπάρχει άλλες φορές συναισθηματική εκκρεμότητα, άλλες κεκαλυμμένη απορία και άλλες πάλι ειρωνική ανασφάλεια. Εικόνες που σημάδεψαν ανεξίτηλα το συλλογικό υποσυνείδητο τόσο της εποχής του όσο, νομίζω, και της επόμενης».

Ποιο είναι τελικά ένα συνολικό συμπέρασμα που προκύπτει από τη μελέτη του έργου του; Τι σου μένει στο τέλος;

«Το γεγονός ότι οι στίχοι του Μάλαμα βρίσκονται πάντα σε διαρκή διάλογο με την πραγματικότητα της εποχής, ενώ έντονος είναι συχνά και ο αυτοσαρκασμός. Πάντα με γλώσσα άμεση και ζωντανή, διαμορφώνει τάσεις, εμπνέει αντιδράσεις, ενίοτε πλάθει και συνειδήσεις. Το βλέμμα του είναι διεισδυτικό, ο στίχος του, ιδιαίτερα αιχμηρός, καυτηριάζει τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, αντικατοπτρίζει σκέψεις, συναισθήματα και αποτυπώνει πολλαπλές εκφάνσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Τι άλλο»;

Θέλεις να μας αποκαλύψεις ποιος καλλιτέχνης θα είναι ο επόμενος που θα μας αναλύσεις στο επόμενο βιβλίο σου;

«Έχω ξεκινήσει εδώ και αρκετό καιρό να «δουλεύω» μαζί του, θα προτιμούσα να μην το ανακοινώσω ακόμα».

Τι είναι αυτό που κάνει έναν καλλιτέχνη να ξεχωρίζει, να γίνεται αντικείμενο μελέτης και «φαινόμενο»;

«Σε σχέση με τον Μάλαμα και τον Παπακωνσταντίνου με τους οποίους ασχολήθηκα, είναι σίγουρα πρόκληση να ξεχωρίζεις τους στίχους από τη μελωδία στη σύνθεση ενός τραγουδοποιού. Ο Σωκράτης, ο Θανάσης, όπως κάθε τραγουδοποιός, γράφει για να τραγουδηθεί, ωστόσο αυτό δε σημαίνει (για μένα) ότι πολλοί στίχοι του δεν μπορούν να λειτουργήσουν αυτόνομα και στο χαρτί. Μήπως και άλλοι τραγουδοποιοί, όπως ο Λέοναρντ Κοέν ή και ο Μπομπ Ντύλαν, δε γράφουν ποίηση που τραγουδιέται; Σίγουρα θα πείτε πως είμαι υπερβολικός…

Σίγουρα υπάρχει μια ενιαία διάσταση, μια ισορροπία ανάμεσα στις λέξεις και στη μουσική, ωστόσο τα τελευταία χρόνια, έχει φουντώσει η συζήτηση που εξετάζει τους στίχους των τραγουδιών ως ποίηση – προφανώς και υπάρχει συσχετισμός με την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Μπομπ Ντύλαν το 2016.

Από εκεί ξεκίνησε η σκέψη να ασχοληθώ και να επιμείνω στην αξία των στιχουργημάτων που γράφουν τραγουδοποιοί. Αλλά μήπως και η αναγόρευση του Διονύση Σαββόπουλου σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το 2017 δεν κινείται προς την ίδια κατεύθυνση; Η ανάγκη μελέτης των στίχων των δύο αυτών τραγουδοποιών, και, βέβαια, η αδιαμφισβήτητη ποιότητά τους, ήταν για μένα η κινητήριος δύναμη».

*** Το βιβλίο «Λέω παραμύθια να ξορκίσω το κακό» έχει μερικές μέρες που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη, η παρουσίασή του πραγματοποιείται αύριο Τρίτη 17 Ιουνίου 2025 στο καφέ μπαρ «Σάρωθρον», με ομιλητές το συνθέτη Γιώργο Καζαντζή, το μουσικό Γιάννη Παπατριανταφύλλου, τον δημοσιογράφο Άκη Σακισλόγλου και το εκπαιδευτικό και συγγραφέα, Κώστα Φρουζάκη. Θα μιλήσει φυσικά και ο ίδιος ο συγγραφέας.

Ο πρόλογος του βιβλίου είναι γραμμένος από το στιχουργό, Οδυσσέα Ιωάννου.