Η κρυμμένη ιστορία των ψυχικά άρρωστων της Θεσσαλονίκης στο φως

Συνεχίζεται μέχρι 20 Ιουλίου στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης η πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση «Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρείο. Μια ιστορία…ένας αιώνας», η οποία μας παρουσιάζει την ιστορία του Ψυχιατρικού Nοσοκομείου Θεσσαλονίκης με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυση του. Μια έκθεση που δεν πρέπει να χάσετε.

Οι ψυχικές ασθένειες, οι ψυχίατροι και τα ιδρύματα αποτελούσαν για πολλά χρόνια ταμπού στην Ελλάδα. Ένα ταμπού που δεν έχει ξεπεραστεί, καθώς σε μεγάλο βαθμό οι ψυχικά ασθενείς αντιμετωπίζονται ακόμα και σήμερα με φόβο, προκατάληψη και οίκτο. Οι περισσότεροι εξ ημών δύσκολα θα παραδεχτούν ότι έχουν επισκεφθεί έναν ψυχολόγο ή έναν ψυχίατρο, ότι μπορεί να χρειάστηκε να ακολουθήσουν μια φαρμακευτική αγωγή ή θεραπεία. Οι ιατροί αντιμετωπίζονται με δυσπιστία και το κυριότερο η ψυχική ασθένεια δεν λογίζεται ως ασθένεια αλλά ως μια κατάρα, μια μη αναστρέψιμη εγκεφαλική βλάβη. Ακόμα και σήμερα η συμπεριφορά που είναι πέρα από τα καθιερωμένα ή τα συνηθισμένα χρεώνεται ως ψυχική διαταραχή. «Είσαι τρελός, αυτός είναι παλαβός» λέμε συνήθως για να χαρακτηρίσουμε μια αρνητική συμπεριφορά. Αν θελήσουμε να προσδώσουμε θετική χροιά, ο τρελάρας θα είναι παλαβός αλλά με την καλή έννοια» αποδεχόμενοι ότι υπάρχει η κακή. Οι ψυχικά ασθενείς για χρόνια, σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στην Ελλάδα, κατηγορήθηκαν πως ήταν μάγοι, σατανάδες, πως είχαν μέσα τους το πνεύμα του κακού, και γι’ αυτό φυλακίζονταν, αλυσοδένονταν, καίγονταν στην πυρά. Στην καλύτερη περίπτωση, ήταν ο περίγελος της γειτονιάς και κυκλοφορούσαν ρακένδυτοι στις γειτονιές χωρίς βοήθεια από πουθενά, φτωχοί και παραμελημένοι.

Η συνεργασία του «Κέντρου ιστορίας Θεσσαλονίκης», της «Αντιδημαρχίας πολιτισμού» και του «Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης» για την παρουσίαση και ανάδειξη της ιστορίας των ψυχικών ιδρυμάτων στην πόλη μας αποτελεί εκτός από ιστορική παρακαταθήκη, έναν τρόπο κατανόησης γεγονότων και συμπεριφορών, αλλά και ανάδειξης-προβολής του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου και των πρότυπων προγραμμάτων που εφαρμόζει τα τελευταία χρόνια. Η έκθεση «Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρείο. Μια ιστορία…ένας αιώνας» που συνεχίζεται μέχρι και 20 Ιουλίου στο κτήριο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, κάνει γνωστό ένα κομμάτι της ιστορίας που ζούσε στο περιθώριο, σπάει μύθους και στερεότυπα γύρω από τις ψυχικές νόσους και ενώνει δύο κόσμους φαινομενικά διαφορετικούς και άγνωστους. Η αλληλεπίδραση αυτή είναι βασική για να εξαλειφθεί ο μέχρι τώρα λανθασμένος τρόπος αντιμετώπισης των ψυχικά ασθενών, αλλά το βασικότερο, να προωθηθούν και να αναδειχτούν τα δικαιώματα τους.

Η ιστορία των ψυχιατρικών ιδρυμάτων ξεκινάει στην Θεσσαλονίκη από τον 19ο αιώνα, την περίοδο που κατασκευάστηκε η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στο κέντρο της πόλης, μια εκκλησία που σώζεται ανέπαφη μέχρι και σήμερα (διαβάστε περισσότερα ΕΔΩ). Οι κάτοικοι της πόλης πίστευαν πως ο άγιος Αντώνιος, προστάτης των τρελών, ήταν η μόνη σωτηρία των ασθενών, γι’ αυτό και προσέτρεχαν σ’ αυτόν με ικεσίες και τάματα για να γίνουν καλά οι δικοί τους άνθρωποι. Για να μπορέσουν να θεραπευτούν, τους αφήναν πολλές μέρες και νύχτες εντός του ναού. Για να εξασφαλίσουν ότι δεν θα αποδράσουν, μιας και δύσκολα κλείνονταν με την θέληση τους εντός του ναού, τοποθετήθηκαν μεταλλικοί κρίκοι στο ιερό του ναού όπου τους αλυσοδένανε. Οι μεταλλικοί κρίκοι αυτοί σώζονται μέχρι σήμερα.

Το 1908, η εβραϊκή κοινότητα είναι η πρώτη που δημιουργεί έναν χώρο που ονομάζει «Άσυλο φρενοβλαβών» στην συνοικία Βαρώνου Χιρς και ακολουθεί το 1910 η Ελληνική κοινότητα με ένα οίκημα στην Οδό Αφροδίτης στην περιβόητη περιοχή της μπάρας ανάμεσα σε μπορντέλα, χασισοποτεία, καφέ αμάν και συμμορίες, στην πιο περιβόητη γωνιά της πόλης, γνωστή μέσω της στρατιάς της Ανατολής σε όλη την Ευρώπη.

Η ακαταλληλότητα της περιοχής και του κτηρίου κάνει την ελληνική πολιτεία να πάρει την απόφαση της μετεγκατάστασης του ιδρύματος στα δυτικά, στην περιοχή Λεμπέτ εκεί όπου οι σύμμαχοι μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αφήνουν τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούσαν άδειες και αναξιοποίητες, δίνοντας έτσι την ευκαιρία της αξιοποίησης τους. Το 1925 η περιοχή μετονομάζεται σε «Δημόσιο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης». Βέβαια, οι κάτοικοι της πόλης δεν παύουν να ελπίζουν σε ένα θαύμα και οι επισκέψεις στον Άγιο Αντώνιο, οι εξορκισμοί, τα τάματα και οι αγιασμοί δεν σταματούν. Δεν σταματούν μέχρι και σήμερα, που αν και πιο σπάνιο, δεν είναι φαινόμενο που έχει εξαλειφθεί. Οι πιστοί ελπίζουν στην ανώτερη δύναμη για την θεραπεία.

Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του νοσοκομείου, στα εγκαταλελειμμένα αυτά κτήρια ζουν μαζί με τους ψυχικά ασθενείς πυροπαθείς, πρόσφυγες, ορφανά, αλκοολικοί, και επιληπτικοί. Όποιον και αν περισυλλέξει η αστυνομία, ελλείψει άλλου χώρου, καταλήγει εκεί. Οι συνθήκες για χρόνια ήταν άθλιες, με μηδενικές υποδομές.

Το 1930, η Αμερικανίδα φιλάνθρωπος Πάτισον συμβάλει με ένα μεγάλο κονδύλι, έπειτα από έρανο στην Αμερική, για την δημιουργία νέων εγκαταστάσεων. Η κατοχή του 1940 όμως δυσκολεύει την λειτουργία του νοσοκομείου και οι συνθήκες παραμένουν απάνθρωπες. Δεν υπάρχει θεραπεία των ασθενών, παρά μόνο εγκλεισμός. Το ψυχιατρικό νοσοκομείο όπως και όλοι οι άλλοι χώροι στην Ελλάδα (πχ Λέρος) χρησιμοποιούνται για τον εγκλεισμό και την απομόνωση. Η καλή κοινωνία προσπαθεί να κρύψει αυτό που θεωρεί ντροπή της. Οι ψυχικά ασθενείς χάνουν την ανθρώπινη υπόσταση τους. Το διαφορετικό σε όλες τις κοινωνίες, αν δεν μπορεί να εξαλειφθεί, περνάει στο περιθώριο. Ας μην ξεχνάμε πως σε καθεστώτα απολυταρχικά και στο τρίτο Ράιχ, οι ψυχικά ασθενείς ήταν εμπόδιο για μια καθαρή, άρια κοινωνία και θανατώνονταν.

Μετά την δεκαετία του 1950, δίνεται μεγάλος αγώνας για την βελτίωση των εγκαταστάσεων του νοσοκομείου. Την ίδια εποχή δημιουργείται εντός του η Α’ Ψυχιατρική και Νευρολογική κλινική του Α.Π.Θ. Το 1970, ξεκινά η λειτουργία φαρμακείου, μικροβιολογικού εργαστηρίου πλυντηρίου. Η δεκαετία του 1980 θα σημάνει την πραγματικά ριζική μεταρρύθμιση του Ψυχιατρείου. Το νοσοκομείο στελεχώνεται από κοινωνικούς λειτουργούς, επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ψυχολόγους και συμμετέχει σε πολλά πρωτοπόρα ευρωπαϊκά προγράμματα. Παράλληλα, με την μορφή των Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων, λειτουργούν εντός του κυλικεία, ξυλουργείο, ραφείο, κηροποιείο, συνεργείο καθαρότητας, το πρώτο εστιατόριο εντός δομής ψυχιατρικού νοσοκομείου, η «Κιβωτός», ανοιχτό για το κοινό με πραγματικά υπέροχο φαγητό (να δοκιμάσετε οπωσδήποτε το μπιφτέκι για το οποίο φημίζεται).

Τέλος, λειτουργεί και μονάδα πρασίνου από το 2000, με σκοπό την αξιοποίηση του περιβάλλοντος χώρου του νοσοκομείου και την διατήρησή του ως πνεύμονα πρασίνου. Στην πορεία της λειτουργίας της Μονάδας αναπτύχθηκαν πρωτοπόρες και καινοτόμες δράσεις που συνέβαλαν στην κοινωνική αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων που συμμετείχαν σ’ αυτά. Επίσης, μια μουσική μπάντα παίζει σε πολλούς χώρους και στις γιορτές των δομών με μεγάλη επιτυχία.

Οι εποχές αλλάζουν και μαζί με αυτές και οι προκαταλήψεις μας. Τα χρόνια που η ψυχική νόσος ήταν ταμπού και ο ασθενής έπρεπε να «φυλακιστεί» γιατί θεωρούνταν επικίνδυνος ανήκουν στο παρελθόν. Βέβαια, έννοιες όπως υστερκιά, τρελός, παλαβός και ό,τι ταυτίζεται με την ψυχική νόσο θεωρείται από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού μέχρι σήμερα ανικανότητα και πρόβλημα. Σε μεγάλο βαθμό είναι η άγνοια και ο φόβος που δημιουργούν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις. Πολλές είναι οι ομάδες που με πρωτοβουλίες τους προσπαθούν να σπάσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τα ταμπού αλλά υπάρχει δρόμος ακόμα.

Η ιστορική έκθεση φωτογραφίας «Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρείο» είναι η γνωριμία και η επαφή μας με μια άγνωστη πλευρά της πόλης αλλά και ένας φόρος τιμής στους ανθρώπους που έζησαν διωγμένοι και ανεπιθύμητοι από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Άνθρωποι που έζησαν ίσως και για όλη τους την ζωή εντός του νοσοκομείου και που η μόνη τους οικογένεια ήταν το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και οι άλλοι ασθενείς.

«Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρείο»

Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης – Μέγαρο Μπίλλη – Πλατεία Ιπποδρομίου

Ωράριο λειτουργείας : Δευτέρα – Παρασκευή 9:00-14:00 17:30-20:30

Διάρκεια έκθεσης μέχρι 20 Ιουλίου

Διαβάστε ακόμα:

Η πράσινη πλευρά του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης