Τέμενος Βαγιαζήτ: Ένα μνημείο έξι αιώνων που συνεχίζει να αφηγείται την ιστορία της Θράκης

Στην κεντρική πλατεία του ακριτικού Διδυμοτείχου, υψώνεται το ιστορικό τέμενος Βαγιαζήτ.

Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά τεμένη που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα κατά την οθωμανοκρατία και ένα από τα σημαντικότερα οθωμανικά κτίρια στην Ευρώπη, πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης. 

Βρίσκεται πάνω στο δρόμο που οδηγούσε στην κύρια πύλη του βυζαντινού κάστρου και δέσποζε στο κέντρο της οθωμανικής πόλης που αναπτύχθηκε έξω από αυτό.

Αναφέρεται και ως το μεγαλύτερο σε έκταση -σχεδόν ενός στρέμματος- τέμενος στο χώρο των Βαλκανίων και θεωρείται, λόγω της ξύλινης στέγης του, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία από ξύλο στον κόσμο.

H ανέγερση του άρχισε από τον Σουλτάνο Βαγιαζήτ τον Γιλντιρίμ (Κεραυνό), αλλά δεν ολοκληρώθηκε λόγω των προβλημάτων που δημιούργησε η επέλαση των Μογγόλων, σύμφωνα με τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή.

Ολοκληρώθηκε επί σουλτάνου Μεχμέτ Α’  και η χρονολογία κατασκευής του, ταυτίζεται και με την δενδροχρονολόγηση (1418).

Εγκαινιάστηκε το 1420 και κατασκευάστηκε από τους περίφημους τότε αρχιτέκτονες Ivaz Ibn Bayezit και Dagan Ibn Abdullah.

Το άλλο του όνομα είναι «Μπουγιούκ» (Μεγάλο) ή «Ουλού» Τζαμί.

Το μνημείο είναι κηρυγμένο ως διατηρητέο από το 1946.

Σήμερα, το εντυπωσιακό σε μέγεθος και αρχιτεκτονική μορφή οικοδόμημα, στην κεντρική πλατεία του Διδυμοτείχου αποτελεί τοπόσημο όχι μόνο για την πόλη, αλλά και για ολόκληρη τη Θράκη.

Η κατασκευή και αρχιτεκτονική του

Το κτίσμα είναι σχεδόν τετράγωνο σε κάτοψη, με μέσες εξωτερικές διαστάσεις 32,40μ x 30,20μ. Το εξωτερικό εμβαδόν του είναι σχεδόν ένα στρέμμα. Έχει τρεις θύρες, από τις οποίες η κεντρική προβάλλεται με θαυμάσια αραβουργήματα και αρχαΐζοντα ζιγκ-ζαγκ μοτίβα ενώ οι δύο εκατέρωθεν θύρες έχουν φραχθεί, από ό,τι φαίνεται σε πρώιμη φάση.

Το εσωτερικό του τεμένους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, με έναν θαυμάσιο διακοσμητικό θόλο στον κεντρικό χώρο, ο οποίος αποτελείται από μικρές σανίδες, κατάλληλα συναρμοσμένες μεταξύ τους και αναρτάται από τον ξύλινο σκελετό της στέγης, καταλήγοντας σε τέσσερις πεσσούς μέσω ισάριθμων διακοσμητικών, ξύλινων τριγώνων.

Η μορφή του θόλου που καλύπτει τον κεντρικό χώρο της στέγης, μεταξύ των πεσσών, όπως και όλη η διάρθρωση της στέγης, φανερώνει υψηλό στατικό αισθητήριο των κατασκευαστών, αφού το δομικό σύστημα της ιστορικής αυτής κατασκευής, αποτελεί και σημαντικότερο παράγοντα της αξίας της.

Η αρχική στέγη του μνημείου (του 14ου αιώνα) είναι κατασκευασμένη από ξύλο βελανιδιάς και διατηρείται μέχρι σήμερα. Η χρήση ξύλινης στέγης με τόσο μεγάλη έκταση και πολύπλοκο δομικό σύστημα το καθιστά αρχιτεκτονικά ιδιαίτερο.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της στέγης είναι ότι έχει μορφή τετράπλευρης πυραμίδας, σε αντίθεση με άλλα Οθωμανικά τεμένη που η στέγη αποτελείται από τρούλους. Αυτή η ιδιομορφία, ίσως οφείλεται σε αλλαγή του αρχικού σχεδίου κατασκευής μετά τον θάνατο του Βαγιαζήτ. Το μνημείο έχει επίσης μοναδική αξία λόγω μιας τοιχογραφίας στην οποία γίνεται αναπαράσταση της ουράνιας πόλης, η οποία επαναλαμβάνει το θέμα του περίφημου ψηφιδωτού του Τεμένους Ομάρ στη Δαμασκό.

Στο βόρειο τοίχο μέχρι πριν από λίγα χρόνια μπορούσε ο επισκέπτης να αντικρίσει μία μοναδική στην ισλαμική τέχνη παράσταση προσευχόμενης γυναίκας, η οποία δυστυχώς καταστράφηκε ολοσχε­ρώς από την υγρασία.

Η παράσταση του Διδυμοτείχου εντυπωσι­άζει με την κομψότητα, την ακρίβεια και τη λεπτομέρεια απόδοσης των οικοδομημάτων, όπως και το χρησιμοποιούμενο χρωματικό φάσμα, σε μία άμεση συνέχεια της υστεροβυζαντινής ζωγραφικής.

Οι τοίχοι είναι διακοσμημένοι με ρητά και γνωμικά από το Κοράνι, σύντομες προσευχές και επικλήσεις ιερών προσώπων, δοσμένα με παχιά καλλιγραφικά γράμματα σε ασυνήθιστη διάταξη. Μία από τις προσευχές, γραμμένη σε σχήμα αστραπής, θεωρούνταν από τους μωαμεθανούς ως αποτρεπτική πτώσης κεραυνού.

Από τον εξοπλισμό του εσωτερικού σώζονται ακόμη ο «θρόνος» δίπλα στο ιερό, ενώ στο βόρειο τμήμα υπάρχει εξέδρα. Το δάπεδο απαρτίζεται από καλά συναρμοσμένες πλινθόπλακες, ενώ παλαιά καλυπτόταν από βαρύτιμους και πολύχρωμους τάπη­τες.

Ενσωματωμένος στο περίγραμμα του κτιρίου, αλλά με δική του εξωτερική είσοδο, ο κομψός και πανύψηλος μιναρές είχε αρχικά έναν εξώστη. Όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν το Διδυμότειχο από τους Βούλγαρους στα 1913, ξανάκτισαν το ανώτερο τμήμα του μιναρέ και πρόσθεσαν δεύτερον εξώστη ψηλότερα. Ο αυλόγυρος πάλι οριοθετούνταν με «μαρμάρινες πλάκες εκατέρωθεν της εισόδου με κομψοτεχνήματα αρίστης μαρμαρογλυπτικής τέχνης».

Στα 1912 οι Βούλγαροι μετέτρεψαν το Τέμενος σε ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο. Όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν το Διδυμότειχο από τους Βούλγαρους στα 1913, ξανάκτισαν το ανώτερο τμήμα του μιναρέ και πρόσθεσαν δεύτερον εξώστη ψηλότερα. Ο αυλόγυρος πάλι οριοθετούνταν με «μαρμάρινες πλάκες εκατέρωθεν της εισόδου με κομψοτεχνήματα αρίστης μαρμαρογλυπτικής τέχνης».

Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στις 22 Μαρτίου 2017 κατέστρεψε την στέγη του Τεμένους καθιστώντας επιτακτική την πλήρη αποκατάστασή του. Η φωτιά κατέστρεψε ολοσχερώς τις ξυλοκατασκευές, την αριστουργηματική πυραμοειδή δρύινη στέγη, δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στο λιθόκτιστο κέλυφός του.

Οι επεμβάσεις

Οι μέχρι τώρα επεμβάσεις για την αποκατάσταση της στέγης του τζαμιού, πραγματοποιήθηκαν από την 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας.

Η διάβρωση των ξυλείας άρχισε στις αρχές του 20ου αιώνα λόγω των καιρικών συνθηκών και συνεχίζεται μέχρι σήμερα πιο έντονα. Το 1969 τοποθέτησαν λαμαρίνες. Από τότε έχουν ξεκινήσει σωστικά μέτρα με σκοπό την έναρξη εργασιών αποκατάστασης.

Το 1970 μετά από έντονα καιρικά φαινόμενα κατέρρευσε μέρος του επιβλητικού κυλινδρικού μιναρέ.

Το 1975 αφαιρέθηκαν οι λαμαρίνες και τοποθετήθηκαν όλα τα μολυβδόφυλλα που έλειπαν.

Το 1980 έγιναν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης καθώς και αντικατάστασης των μολυβδόφυλλων. Μεταξύ των μολυβδόφυλλων και πετσώματος τοποθετήθηκε λάσπη από χώμα, κοπριά και άχυρο. Το 1985 τοποθετήθηκε εσωτερικό μεταλλικό δικτύωμα.

Το 1988 συστήθηκε ομάδα μελέτης από 2 αρχιτέκτονες (Αργύρης Μπακιρτζής και Παντελής Ξύδας) και έναν στατικό (Μιχάλης Καμίλης). Η ομάδα αυτή ασχολήθηκε με τη μελέτη αποτύπωσης και τη μελέτη της παθολογίας του μνημείου. Ακολούθησε πλήρης ανάλυση της φέρουσας ξύλινης κατασκευής και στη συνέχεια στατική μελέτη για την επαλήθευση των αποτελεσμάτων.

Το Υπουργείο Πολιτισμού, την περίοδο 1998-1999 κάλυψε την οροφή με πλαστική μεμβράνη ώστε να προστατευτεί το μνημείο από τις βροχές.

Το 2000 έγινε Διημερίδα με συμμετοχή πολλών επιστημόνων (καθ. Τουλιάτος Παναγιώτης ΕΜΠ, καθ. Pertolini Clara από το Πολυτεχνείο του Τορίνου, Αργύρης Μπακιρτζής και άλλοι). Οι εργασίες συνεχίζονται από το Υπουργείο Πολιτισμού, με ευθύνη της τρέχουσας Επιστημονικής Επιτροπής.

Σε συνάντηση Παπανδρέου – Ερντογάν το 2010 στην Αθήνα, είχε τεθεί εκ μέρους της τουρκικής πλευράς το ζήτημα αποκατάστασης δύο οθωμανικών μνημείων επί ελληνικού εδάφους: το Φετιχιέ Τζαμί στην Πλάκα και το τέμενος Βαγιαζήτ στο Διδυμότειχο. Το έργο πλέον συντόνιζε η Διεύθυνση Αναστηλώσεως Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟΑ και προχώρησαν υποστηρικτικές παρεμβάσεις, όπως η τοποθέτηση μεταλλικής σκεπής που θα προστάτευε το τέμενος από τη διάβρωση. Τον Δεκέμβριο του 2014 υιοθετήθηκε η μέθοδος «μελετοκατασκευής» και η ανάθεση της αποκατάστασης σε εργολάβο.

Από την καταστροφική πυρκαγιά του 2017, χρειάστηκε να περάσουν τρία χρόνια, μέχρι το 2020, οπότε το υπουργείο Πολιτισμού ανέθεσε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ερευνητικό πρόγραμμα, προκειμένου να προταθούν οι βέλτιστες λύσεις για την αποκατάσταση του – ιδιαίτερα σημαντικού και με πολυπλοκότητα στην κατασκευή – μνημείου.

Το έργο, συνολικού προϋπολογισμού περίπου 12.500.000 ευρώ, χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού με πόρους από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και του Εθνικού Προγράμματος Ανάπτυξης.

Καμίλης, Μ. (2017). Το τέμενος Βαγιαζήτ στο Διδυμότειχο

www.didymoteicho.gr

www.culture.gov.gr

traveldidymoteicho.gr