Γερμανία: Επέτειος Επανένωσης με υπαρκτά χάσματα, 34 χρόνια μετά

Βερολίνο, 9 Νοεμβρίου 1989. Ένα τείχος έπεσε με την προσδοκία να ακολουθήσουν και άλλα πολλά. Οι εικόνες έκαναν το γύρο του κόσμου και σηματοδότησαν τον ερχομό μιας νέας εποχής.

3 Οκτωβρίου 1990. Το ειδικό καθεστώς που επέβαλαν οι Σύμμαχοι μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αίρεται οριστικά. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ, γνωστή απλώς και ως «Ανατολική Γερμανία») ενώνεται με την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΟΔΓ, επονομαζόμενη και απλώς «Δυτική Γερμανία»). Οι πολίτες από κάθε σημείο της χώρας υποδέχονται την ενοποίηση με εορτασμούς.

34 χρόνια μετά, πόσο έχουν επιτευχθεί οι προσδοκίες των ανθρώπων που φώναζαν «Είμαστε ένας λαός» (Wir sind ein Volk!); Και πόσα «τείχη» τελικά έπεσαν;

Ένα πικνίκ διαμαρτυρίας έφερε την Επανένωση πιο κοντά

Ο Δημήτρης Μπούρας είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος και φωτογράφος. Μέσα από τα μάτια του —και το φακό του— πέρασαν πολλές ιστορικές στιγμές από ολόκληρο τον κόσμο. Μία από αυτές ήταν και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ένα γεγονός που ζυμωνόταν μήνες πριν, με την πρώτη σπίθα να ανάβει στα σύνορα Αυστρίας-Ουγγαρίας.

Ο κ. Μπούρας, 24 ετών τότε, είχε ακούσει για ένα συμβάν που έμελλε να επιταχύνει τις εξελίξεις. Αυτό ήταν το Πανευρωπαϊκό Πικνίκ (Αύγουστος 1989). Ως ιδέα ανήκε στη Διεθνή Πανευρωπαϊκή Ένωση, ένα από τα παλιότερα κινήματα για την ενοποίηση της Ευρώπης, και τον Ούγγρο πρωθυπουργό Miklós Németh. Στη διάρκειά του, άνοιξαν τα σύνορα μεταξύ Αυστρίας και Ουγγαρίας, στο πλαίσιο μιας γιορτής που κατέληξε σε πολιτική διαμαρτυρία.

Η συνέχεια υπήρξε ραγδαία. Το Πικνίκ έδωσε το έναυσμα στους Ανατολικογερμανούς για μετακίνηση προς την Τσεχοσλοβακία αλλά και τη Δυτική Γερμανία. Παράλληλα, εν μέσω πολιτικής κρίσης, ο Γενικός Γραμματέας της ΛΔΓ, Erich Honecker, αντικαταστάθηκε από τον Egon Krenz. Ο κ. Μπούρας αισθάνθηκε ότι η ροή των γεγονότων επιταχύνεται και αποφάσισε να επισκεφθεί το Ανατολικό Βερολίνο. Με την άφιξή του, πήγε στην ιστορική πια συνέντευξη τύπου του κυβερνητικού εκπροσώπου Günter Schabowski. Οι αναμνήσεις παραμένουν έντονες:

«Θυμάμαι να βρίσκομαι στην αίθουσα. Ο Schabowski ήταν πλήρως παγερός, μέχρις ότου ερωτήθηκε πώς θα χειριστούν τη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε στις μετακινήσεις των πολιτών. Εκεί για πρώτη φορά φάνηκε η αμηχανία του. Ανακάτεψε τα χαρτιά του και έκανε την ιστορική δήλωση, ότι η “νέα πολιτική ταξιδίων” θα εφαρμοζόταν “αμέσως”».

«Η συνέντευξη τελείωσε κακήν-κακώς. Βγήκα έξω. Βράδυ, σκοτάδι. Μαζί με άλλους Ανατολικογερμανούς πήδηξα στο τείχος. Το ένιωθα να σείεται από τα σπρωξίματα. Οι στρατιώτες κοιτούσαν αμήχανοι, με τα όπλα χαμηλωμένα. Κατά βάθος, και αυτοί τα ίδια θα ήθελαν να κάνουν. Υπήρχε μια αβεβαιότητα, ένα  δέος αλλά και μια αίσθηση εορτασμού και αποφασιστικότητας. 

»Πήγα σε ένα μαγαζί με εργαλεία, πήρα ένα καλέμι και δύο βαριοπούλες. Τη μια την είχα σε περίπτωση που μου επιτεθεί ο στρατός. Με την άλλη έσπασα και εγώ ένα κομμάτι από το Τείχος και το πήρα μαζί μου…».

Η οικονομική σύγκλιση που δεν ήρθε ποτέ

Τους επόμενους μήνες, οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες. Η ΛΔΓ έζησε τις πρώτες της ελεύθερες εκλογές, υιοθέτησε το δυτικογερμανικό μάρκο ως νόμισμα και γενικότερα προχώρησε σε όλες τις απαραίτητες κινήσεις ώστε να προσχωρήσει στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Οι πολίτες της Λαϊκής Δημοκρατίας βίωναν μια μεταβατική κατάσταση σίγουρα πρωτόγνωρη, όμως ελπιδοφόρα. Αλλά σύντομα διαψεύστηκαν σε αρκετά θέματα.

Είναι πλέον καταγεγραμμένο ότι οι «παιδικές ασθένειες» μετά την Ενοποίηση είχαν απτές και δυσάρεστες επιπτώσεις στην οικονομική κατάσταση των Ανατολικογερμανών. Πολλές ήταν οι επιχειρήσεις που, μέσω της κυβερνητικής Treuhand, κατέληξαν στα χέρια Δυτικογερμανών, συχνά σε εξευτελιστικές τιμές. Τον Ιούλιο του 1990, λίγους μήνες πριν την επανένωση, οι τιμές των προϊόντων αυξήθηκαν κατά 450% σε μία νύχτα, λόγω ισοτιμίας με το δυτικογερμανικό μάρκο. Σύμφωνα με έρευνα του PEW Research Center, την περίοδο 1994-2019, η ανεργία παρέμενε σταθερά υψηλότερη στην Ανατολική Γερμανία —αν και με σημαντικό κλείσιμο της ψαλίδας—, ενώ αντίστοιχα ευρήματα έχει και περσινή έρευνα του EURES, του δικτύου υπηρεσιών για την απασχόληση στην Ε.Ε. (7.2% ποσοστό ανέργων στην Ανατολική Γερμανία και 5.3% στη Δυτική).

Ο Θωμάς Τζίρος έφυγε στη Γερμανία με την έλευση της κρίσης στην Ελλάδα. Κατοικεί στο Όλντενμπουργκ, μια πολύ μικρή πόλη της δυτικής Γερμανίας. Όμως, ένα από τα πρώτα πράγματα που του έκαναν εντύπωση στη χώρα είχε να κάνει με Ανατολικογερμανούς.

«Δεν ξέρω κατά πόσο δείχνει κάτι, αλλά στις αρχές που ήρθα Γερμανία, με κάλεσαν να πάω σε ένα χωριό στα ανατολικά για ένα… κυνηγετικό διήμερο. Είπα να πάω, θέλοντας να αποκτήσω κοινωνικές επαφές. Ο πατέρας του ανθρώπου που με κάλεσε είχε καταφύγει με τα παιδιά του από την Ανατολική στη Δυτική Γερμανία. Με το που έγινε η Ενοποίηση, ο τύπος αυτός γύρισε στο χωριό του με τα λεφτά που είχε μαζέψει και αγόρασε πάμφθηνα 240.000 τ.μ. από χωράφια! Υποθέτω ότι υπάρχουν πολλές τέτοιες ιστορίες».

Θυμάμαι τα λόγια του κ. Μπούρα: «Οι άνθρωποι και απ’ τη μία και απ’ την άλλη πλευρά ήταν και ένιωθαν την ίδια ταυτότητα και ξαφνικά βρέθηκαν να ζουν σε δύο διαφορετικές χώρες, χωρισμένοι από μία γραμμή που τραβήχτηκε τελείως συμπτωματικά για γεωπολιτικούς λόγους. Δεν αισθάνονταν ξένοι». 

Αλλά ο κ. Τζίρος είδε πως, παρά την κοινή εθνική ταυτότητα, διαχωρισμοί συνέχιζαν να υπάρχουν. Όπως διαπίστωσε, υπήρχε σταθερά μισθολογικό χάσμα συλλήβδην μεταξύ ανατολικής και δυτικής Γερμανίας, ενώ η πρώτη του επαφή με τη γλώσσα έγινε μέσω τηλεοπτικών αστέρων που συχνά σατίριζαν τους λεγόμενους “Ossi”. 

«Μπορεί να είχαν την ίδια ταυτότητα και γλώσσα αλλά δεν παύουν να είναι δύο πλευρές που μεγάλωσαν μέσα σε τελείως διαφορετικό σύστημα. Σκέψου το πιο απλό, ότι οι εργαζόμενοι στην Ανατολική Γερμανία δεν ένιωσαν ποτέ την ανάγκη να γίνουν πιο ανταγωνιστικοί, όπως ορίζει ο καπιταλισμός. Αυτό εξαρχής τους έβαλε σε πιο δυσμενή θέση εργασιακά», υποστηρίζει.

Μία πολυκρίση που έθρεψε την άκρα δεξιά

Το αντιισλαμικό κίνημα Pegida γεννήθηκε και αυτό στην ανατολική Γερμανία, συγκεκριμένα στη Δρέσδη. Τον περασμένο Σεπτέμβρη, το ακροδεξιό κόμμα AfD πήρε τη σκυτάλη, κερδίζοντας τις τοπικές εκλογές στο ανατολικό κρατίδιο της Θουριγγίας. 

«Τα υπόλοιπα κόμματα, για να μη χάσουν ψηφοφόρους, υιοθετούν κομμάτια από την ατζέντα του AfD, με αποτέλεσμα να το δικαιώνουν», λέει ο κ. Τζίρος. Ένα τέτοιο παράδειγμα, είναι και η απόφαση του Όλαφ Σολτς για πιο αυστηρούς ελέγχους στα σύνορα, οι οποίοι ενδέχεται να υπονομεύσουν την ελευθερία στη μετακίνηση που εξασφαλίζει η Συμφωνία Σένγκεν. «Η συγκυβέρνηση παγιδεύτηκε σε μια άθλια κατάσταση που κληρονόμησε από τη Μέρκελ. Ο πόλεμος στην Ουκρανία τούς στέρησε το φτηνό φυσικό αέριο, με αντίκτυπο στη βιομηχανική παραγωγή και την οικονομία. Παράλληλα, το AfD επιτίθεται στην κυβέρνηση για την απόφαση να κλείσει τα τελευταία πυρηνικά εργοστάσια αλλά και τη στήριξη σε μετανάστες και πρόσφυγες από την Ουκρανία και αλλού».

Όσο για τις αντοχές που δείχνει η ακροδεξιά στις ανατολικές περιοχές της χώρας, την αποδίδει στο οικονομικό χάσμα αλλά και στη λιγότερη επαφή που είχαν οι Ανατολικογερμανοί με τους ξένους. «Η Δυτική Γερμανία υποδέχτηκε τους gastarbeiter για να ανοικοδομηθεί μετά τον πόλεμο. Αυτό δεν ίσχυσε στην ΛΔΓ».

Ο κ. Μπούρας συμφωνεί και μας θυμίζει ότι η απάντηση κρύβεται στα απλά: «Η έννοια του ξένου είναι συνυφασμένη με το άγνωστο. Και το άγνωστο προκαλεί φόβο. Ο φόβος είναι πολύ χρήσιμο ανθρώπινο συναίσθημα, αλλά αν αφεθεί ανεξέλεγκτος, γεννά μίσος. Κάπως έτσι, στο μεταναστευτικό οδηγηθήκαμε από το “Καλώς ορίσατε” της Μέρκελ στη δεξιά στροφή της παρούσας κυβέρνησης, προκειμένου να απαντήσει στο λαϊκισμό και να καλύψει την αδυναμία της να δώσει απαντήσεις στην ανέχεια των ανθρώπων».

Όσο για το πού βρισκόμαστε 34 χρόνια μετά την 3η Οκτωβρίου του 1990, υποστηρίζει: «Οι προσδοκίες δεν δικαιώθηκαν. Ενοποίηση έγινε, ναι. Αλλά οι Ανατολικογερμανοί, ενώ πίστευαν ότι θα γίνουν όπως η Δυτική Γερμανία, αυτό δεν έγινε ποτέ».