Η ιστορία του φασιστικού χαιρετισμού: Γιατί είναι fake news ότι ήταν αρχαιοελληνικός ή ρωμαϊκός
Ένας ζωγραφικός πίνακας του 18ου αιώνα και η διάχυσή του στην «ποπ κουλτούρα» της εποχής δημιούργησε μία μεγάλη παρανόηση —ή μια βολική δικαιολογία για την ακροδεξιά
Πριν δύο εβδομάδες, κατά τη διάρκεια της ορκωμοσίας του Ντόναλντ Τραμπ, έντονο σχολιασμό και καταδίκες προκάλεσε η ομιλία του Έλον Μασκ. Κατά τη διάρκειά της, απευθυνόμενος στους οπαδούς του νέου Προέδρου, προχώρησε σε έναν χαιρετισμό που παρέπεμπε στο τελετουργικό των Ναζιστών, τεντώνοντας το δεξί χέρι με την παλάμη προς τα κάτω και τα δάχτυλα ενωμένα, δηλώνοντας “My heart goes out to you”.
Ανάμεσα σε όσους προσπάθησαν να δικαιολογήσουν το χαιρετισμό και να υποτιμήσουν τους τρομαχτικούς συμβολισμούς που τον συνοδεύουν, κάποιοι αναφέρθηκαν στο γεγονός ότι ο κ. Μασκ είναι νευροδιαφορετικός, κάτι που τον κάνει ενίοτε να υιοθετεί έντονη γλώσσα σώματος. Άλλοι, πάλι, έκαναν λόγο για έναν «ρωμαϊκό χαιρετισμό», ο οποίος παραπέμπει στο τελετουργικό του ρωμαϊκού στρατού και δεν συνδέεται με τη ναζιστική ιδεολογία.
Όμως, τα μέχρι τώρα στοιχεία της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας δεν έχουν καταφέρει να αποδείξουν την ύπαρξη ενός τέτοιου «ρωμαϊκού χαιρετισμού».
Ο πίνακας που έκανε την αρχή
Η αρχή για τον ψευδή ισχυρισμό περί ρωμαϊκής προέλευσης του χαιρετισμού φαίνεται πως οφείλεται στο νεοκλασικιστή ζωγράφο Ζακ-Λουί Νταβίντ και τον πίνακά του «Ο Όρκος των Ορατίων» (1784). Απεικονίζει τον Οράτιο και τους τρίδυμους γιους του, που παραλαμβάνουν τα ξίφη από τον πατέρα τους και ορκίζονται τους τρίδυμους επίσης εχθρούς τους στη μάχη μεταξύ των Ορατίων και των Κουριατίων.
Η χειρονομία των τριών γιων, εμφανίστηκε αργότερα και σε άλλα νεοκλασικά έργα τέχνης. Περίπου 100 χρόνια αργότερα, το 1892, μια παρόμοια χειρονομία χρησιμοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τον ιερέα και πολιτικό Φράνσις Μπέλαμι, στο πλαίσιο ενός όρκου με το όνομα Δέσμευση Πίστης (Pledge of Allegiance), με τον οποίο ήθελε να γιορτάσει τα 400 χρόνια από την άφιξη του Κολόμβου στην Αμερική και να εκφράσει πίστη και υπακοή στη σημαία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο όρκος που υιοθέτησε το Κογκρέσο το 1942 αποτελεί παραλλαγή της κίνησης του Μπέλαμι, που έμεινε γνωστή ως ο «Χαιρετισμός του Μπέλαμι».
Στην Ιταλία, η χειρονομία αναπτύχθηκε περαιτέρω στη λαϊκή κουλτούρα στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα μέσα από θεατρικά έργα και ταινίες που την παρουσίαζαν ως αρχαίο ρωμαϊκό έθιμο. Ανάμεσά τους η βωβή ιταλική ταινία “Cabiria” του 1914. Σε αυτήν, οι ενδιάμεσες κάρτες που εμφανίζονταν στην οθόνη γράφτηκαν από τον εθνικιστή ποιητή και στρατιωτικό Γκαμπριέλε ντ’ Ανούντσιο. Το 1919, ο ίδιος ντ’ Ανούντσιο υιοθέτησε τον κινηματογραφικά αποτυπωμένο χαιρετισμό όταν ηγήθηκε της κατάληψης του Φιούμε στη Γιουγκοσλαβία (σημερινής Ριέκα της Κροατίας), σε μία ένδειξη του ιταλικού ιμπεριαλισμού.
Η επιρροή του ντ’ Ανούντσιο (που αναδείχθηκε σε εθνικό ήρωα) ήταν τόση, ώστε η χειρονομία έγινε τελικά αναπόσπαστο κομμάτι στο τελετουργικό του ανερχόμενου ιταλικού φασιστικού κινήματος και τελικά του φασιστικού καθεστώτος υπό τον Μπενίτο Μουσολίνι, το 1923.
Τρία χρόνια αργότερα, ήταν η σειρά του ναζιστικού κόμματος στη Γερμανία να υιοθετήσει το χαιρετισμό, για να τον επισημοποιήσει τελικά το 1933, με την κατάληψη της εξουσίας. Όμως, δεν ήταν το μόνο. Από το κίνημα “Vap” στην Εστονία και την Ustaše στην Κροατία, μέχρι τις δικτατορίες του Φράνκο και του Μεταξά, ο χαιρετισμός εξαπλώθηκε παγκοσμίως. Την κατάληξη τη γνωρίζουμε όλοι.
Ο χαιρετισμός δεν αποδεικνύεται από τις πηγές
Αν υποθέταμε ότι ο «ρωμαϊκός» χαιρετισμός ήταν υπαρκτός και όχι αποκύημα από έναν πίνακα του 18ου αιώνα, θα έπρεπε λογικά να υπάρχουν και κάποιες πηγές στις οποίες να εμφανίζεται. Ωστόσο, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς, μέχρι στιγμής δεν υπάρχει καμία πηγή, γραπτή ή εικαστική, όπου να εμφανίζεται κάτι αντίστοιχο.
Πράγματι, οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να κάνουν μία χειρονομία χαιρετισμού με ανυψωμένο το δεξί χέρι, όμως αυτή απέχει σημαντικά από την χειρονομία που κατέληξε να χρησιμοποιείται από την άκρα Δεξιά.
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Ο Martin Winkler, στο βιβλίο του «Ο Ρωμαϊκός Χαιρετισμός: Κινηματογράφος, Ιστορία, Ιδεολογία», αναφέρει:
«Σε κανένα ρωμαϊκό έργο τέχνης -άγαλμα, νόμισμα ή ζωγραφική- δεν αναπαρίσταται ο χαιρετισμός που συναντάται στο Φασισμό, στον Εθνικοσοσιαλισμό ή σε κάποια άλλη συγγενή ιδεολογία. Επίσης είναι άγνωστος και στην Ρωμαϊκή Γραμματεία, δεν αναφέρεται από κανέναν αρχαίο ιστορικό. Ούτε στην περίοδο των Καισάρων, ούτε και στην ρεπουμπλικανική περίοδο».
Το ελληνικό παράδειγμα
Αντίστοιχος σάλος με τη χειρονομία του Έλον Μασκ είχε προκληθεί το 2012 και στην Ελλάδα, με αφορμή ναζιστικό χαιρετισμό του Νίκου Μιχαλολιάκου της Χρυσής Αυγής σε ομιλία του στο Γουδή. Ήταν τότε, στην καρδιά της οικονομικής κρίσης, που ο ηγέτης της εγκληματικής οργάνωσης δήλωνε: «Χαιρετάμε ναζιστικά, αλλά τα χέρια μας είναι καθαρά».
Σε μία προσπάθεια να αλλάξουν το νόημα του χαιρετισμού, μέλη της Χρυσής Αυγής ανήγαγαν το χαιρετισμό στο αρχαιοελληνικό παρελθόν, ακολουθώντας το αφήγημα και της μεταξικής δικτατορίας, που έκανε λόγο για δωρικό χαιρετισμός προς τον «Ανατέλλοντα Ήλιο».
Ο δημοσιογράφος Πέτρος Κατσάκος έγραφε τότε:
«Επιχειρεί να διασκεδάσει τις εντυπώσεις από το σάλο που προκάλεσε ο ναζιστικός χαιρετισμός Μιχαλολιάκου η Χρυσή Αυγή. Ο ναζιστικός χαιρετισμός καθιερώθηκε από τον Ιωάννη Μεταξά, υπογραμμίζει σε ανακοίνωσή της η Χρυσή Αυγή, θέλοντας να υποβαθμίσει το θόρυβο που προκάλεσε ο ναζιστικός χαιρετισμός του γενικού γραμματέα του κόμματος κ. Νίκου Μιχαλολιάκου το Σάββατο στο Γουδή.
“Το εθνικό καθεστώς του Ιωάννου Μεταξά, που είπε ΟΧΙ στους ξένους εισβολείς και τους πολέμησε στην Πίνδο και την Μακεδονία το 1940-41 είχε καθιερώσει επισήμως τον χαιρετισμό με τεταμένη την δεξιά”, σημειώνει η Χρυσή Αυγή και προσθέτει: “Έτσι ακριβώς χαιρετούσαν τότε οι Έλληνες πατριώτες που έδωσαν το αίμα τους για την Ελευθερία της Πατρίδας μας” καταλήγει η ανακοίνωση της Χρυσής Αυγής.
Και όντως ανατρέχοντας κανείς στα αρχεία του καθεστώτος Μεταξά θα παρατηρήσει την αναγωγή του συγκεκριμένου χαιρετισμού στο αρχαιοελληνικό παρελθόν. Συγκεκριμένα στο άρθρο 30 των Γενικών Διατάξεων του Κανονισμού Εσωτερικής Υπηρεσίας της ΕΟΝ του 1937 αναφέρεται πως “Ο χαιρετισμός αποδίδεται δια ζωηράς προτάσεως της δεξιάς χειρός τεταμένης με δακτύλους ηνωμένους και την παλάμην εις το ύψος του δεξιού οφθαλμού, κατά το πρότυπον του καθαρώς Aρχαίου Eλληνικού χαιρετισμού»….”
Όπως στην περίπτωση Μιχαλολιάκου έτσι και στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου επιχειρείται η “απενοχοποίηση” του συγκεκριμένου χαιρετισμού εξαγνιζόμενη μέσα από μια αρχαιοελληνική και συγκεκριμένα δωρική καταγωγή.
Σε παλαιότερες συνεντεύξεις του ο Νίκος Μιχαλολιάκος απαντώντας στις κατηγορίες περί ναζιστικού χαιρετισμού υποστήριζε πως η ανύψωση της δεξιάς χειρός είναι ο κατεξοχήν δωρικός χαιρετισμός προς τον “Ανατέλλοντα Ήλιο”.
Σύμφωνα με τους απολογητές του δωρικού χαιρετισμού, η κίνηση αυτή χρησιμοποιούνταν κατά κόρον στις συνεδριάσεις της Απέλλας. Ο ομιλητής προσερχόταν στο βήμα της “Απέλλας” και με την ανάταση της χειρός χαιρετούσε τον θεό Ήλιο και απευθυνόμενος στο κοινό των Ομοίων (δηλ. τη συνέλευση των ελεύθερων Σπαρτιατών αρρένων που κατείχαν πολιτικά δικαιώματα), ανέκραζε “έρρωσθε και ευδαιμονείτε”.
Γύρω από την άποψη αυτή έχει καλλιεργηθεί μια φιλολογία χωρίς αναφορές σε ιστορικές πηγές και στοιχεία δίνοντας την εντύπωση της δημιουργίας ενός ακόμη αστικού μύθου που αναπαράγεται άκριτα με μοναδικό σκοπό την κατασκευή μιας ιδεολογικής αυταπάτης και ενός ψεύδους.
Δυστυχώς για τους εμπνευστές του “μύθου” μέχρι σήμερα η θεωρία του σπαρτιάτικου χαιρετισμού δεν συνοδεύεται από παραστάσεις και αρχαιολογικά ευρήματα που να αποδεικνύουν τους ισχυρισμούς τους και η θολή μεταξική αναφορά «του καθαρώς Aρχαίου Eλληνικού χαιρετισμού» παραμένει μια ιστορική αυθαιρεσία».
