Ρουάντα: Η μνήμη, το πένθος και το μέλλον της

“Μιλάμε την ίδια γλώσσα, μοιραζόμαστε τον ίδιο πολιτισμό, ζούμε στην ίδια χώρα, τι μας χώρισε;” Είναι το βασικό ερώτημα που απασχολεί τον Samuel Ishimwe, σκηνοθέτη από τη Ρουάντα, νικητή της Αργυρής Άρκτου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου 2018. Πώς ξεφύτρωσε το μίσος στη Ρουάντα; Από ποιον;

Από τον Απρίλιο του 1994 περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι δολοφονήθηκαν βάναυσα μέσα σε 100 ημέρες, συμπεριλαμβανομένων των γονέων του Samuel Ishimwe και των περισσότερων μελών της οικογένειάς του. Το γεγονός ότι ερευνά τώρα το ερώτημα του “γιατί” για λογαριασμό ενός γερμανικού ραδιοτηλεοπτικού φορέα έχει ιδιαίτερη σημασία γι’ αυτόν.

Τα επιστημονικά ευρήματα δείχνουν ότι η Γερμανία ήταν η πρώτη αποικιοκρατική δύναμη που χώρισε τον ντόπιο πληθυσμό σε διαφορετικές “φυλές” ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Μήπως τότε έπεσε ο σπόρος για τη φρίκη που ακολούθησε; Κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας, οι πολιτοφυλακές των Χούτου σκότωναν τους γείτονές τους από τη φυλή των Τούτσι, επειδή πίστευαν την προπαγάνδα ότι η μειονότητα δεν ήταν άνθρωποι.

Ο “σπόρος” των εχθρικών εικόνων

Τότε, τον 19ο αιώνα, Ευρωπαίοι επιστήμονες ιεράρχησαν την ανθρωπότητα σε διαφορετικές φυλές. Η “λευκή φυλή” θεωρούνταν η ανώτερη και η πιο εξελιγμένη. Η λεγόμενη “νεγροειδής” ή “μαύρη φυλή” θεωρούνταν κατώτερη. Ο μύθος των Χαμιτών μεταφέρθηκε στη Ρουάντα από τους Γερμανούς. Είδαν τους Τούτσι ως “Χαμίτες” που είχαν μεταναστεύσει από τη Βόρεια Αφρική και κυριαρχούσαν επί αιώνες στους υποτιθέμενους γηγενείς Χούτου. Οι Τούτσι ορίστηκαν ως Χαμίτες, μια “φυλή” που ήταν πιο κοντά στη “λευκή φυλή”. Ως εκ τούτου, θεωρήθηκαν πιο ανεπτυγμένοι από τη “νεγροειδή” φυλή. Αυτό το αφήγημα διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Και έγινε στην κυριολεξία η καταστροφή των Τούτσι. Το ντοκιμαντέρ της DW “Reclaiming History – Colonialism and Genocide in Rwanda” εξετάζει τον ρόλο της γερμανικής και βελγικής αποικιοκρατίας στη γενοκτονία του 1994 κατά των Τούτσι στη Ρουάντα. Ο σκηνοθέτης από τη Ρουάντα Samuel Ishimwe, του οποίου οι γονείς δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας, ξεκινά την αναζήτηση των απαρχών του “φυλετικού μίσους” μεταξύ Τούτσι και Χούτου. Η μετάδοση του 86λεπτου ντοκιμαντέρ θα ξεκινήσει στις 5 Απριλίου 2024 στο παγκόσμιο γραμμικό πρόγραμμα της DW και στα κανάλια YouTube του DW Documentaries.

Ο σκηνοθέτης της DW Ματίας Φρίκελ συνοδεύει τον Ishimwe στο ταξίδι του στη Ρουάντα, τη Γερμανία και το Βέλγιο, όπου ιστορικοί και σύγχρονοι μάρτυρες τον βοηθούν να φτάσει στο βάθος της ιστορίας του και της χώρας του. Ο Ρομέο Νταλέρ, πρώην επικεφαλής της αποτυχημένης ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ στη Ρουάντα, της UNAMIR, διηγείται πώς προσπάθησε – μάταια – να σταματήσει τον δυτικό κόσμο από τις φρικαλεότητες του 1994 χωρίς να το επιτύχει, παρά τις επείγουσες προειδοποιήσεις του.

Κρανία από τη Ρουάντα στη Γερμανία

Στη Γερμανία, ο Samuel Ishimwe συναντά μια κοινωνία που είχε παρόμοιες εμπειρίες με τη μνήμη του Ολοκαυτώματος όπως οι κάτοικοι της Ρουάντας με τη γενοκτονία. Το γεγονός ότι Γερμανοί εθνολόγοι έκλεψαν από τη Ρουάντα περισσότερα από 900 κρανία το 1907/1908 για τις δημοφιλείς τότε “φυλετικές έρευνες”, τα οποία φυλάσσονται ακόμη και σήμερα σε ιδρύματα του Βερολίνου, γίνεται θέμα μόλις τώρα. Ο Andre Ntagwabira, αρχαιολόγος από το Εθνογραφικό Μουσείο στο Huye είπε ότι “αυτά τα ανθρώπινα λείψανα συλλέχθηκαν με σκοπό να ταξινομηθούν οι κάτοικοι για να αποδειχθεί ότι υπήρχαν φυλές στη Ρουάντα. Και το αποτέλεσμα ήταν η γενοκτονία των Τούτσι”. Ο Χέρμαν Πάρτσιγκερ, πρόεδρος του Ιδρύματος Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Πρωσίας, επιβεβαιώνει τη γερμανική ευθύνη. Σήμερα, ωστόσο, τίθεται το ερώτημα αν η κατηγοριοποίηση σε “φυλές” που έφεραν οι Γερμανοί στη Ρουάντα ήταν αυτό που οδήγησε στη γενοκτονία 100 χρόνια αργότερα.

Η πολιτισμική ανθρωπολόγος Άννα-Μαρία Μπραντεστέτερ ερευνά για τη Ρουάντα και στη Ρουάντα εδώ και 20 χρόνια. Λέει ότι η αποικιοκρατία έθεσε τα θεμέλια, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί ως η μόνη εξήγηση για τη γενοκτονία. “Η αποικιοκρατική βία δεν οδηγεί αυτομάτως σε μετα-αποικιακή βία, όπως η γενοκτονία κατά των Τούτσι. Δεν σκοτώνεις έναν γείτονα επειδή πιστεύεις ότι είναι Τούτσι ή Χούτου. Τον σκοτώνεις επειδή δεν θεωρείται πλέον άνθρωπος”.

Οι Βέλγοι υποδαύλισαν φυλετικό μίσος

Στις Βρυξέλλες και τη Λιέγη, ο Ishimwe μαθαίνει πώς οι Βέλγοι, ως μεταγενέστερη αποικιακή δύναμη, υποδαύλισαν το μίσος μεταξύ Χούτου και Τούτσι προκειμένου να διατηρήσουν την κυριαρχία τους. Ο ιστορικός από τη Ρουάντα Dantès Singiza, ο οποίος ερευνά τη βελγική αποικιοκρατία εκεί, του δείχνει έγγραφα που αποδεικνύουν τις ρατσιστικές πολιτικές των Βέλγων στη Ρουάντα. Το 1932, το Βέλγιο εισήγαγε μια ταυτότητα που εδραίωσε έναν “φυλετικό διαχωρισμό” που, σύμφωνα με τους ιστορικούς, δεν είχε υπάρξει ποτέ πριν. Από τότε, ήσουν μόνιμα Τούτσι, Χούτου ή Τούα. Κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας, οι χωριστές κοινωνικές κατηγορίες έγιναν σταθερές εθνοτικές κατηγορίες. “Σοκαρίστηκα όταν συνειδητοποίησα ότι αυτό δεν ήταν ένα αθώο λάθος των αποικιοκρατικών δυνάμεων”, είπε ο Samuel Ishimwe. “Υπήρχε συστηματική πρόθεση να διαδοθεί αυτή η ιδεολογία και να διαιρεθούν οι άνθρωποι. Δούλεψαν σκληρά για να κάνουν τους Ρουαντέζους να πιστέψουν ότι ήταν πραγματικά διαφορετικοί”.

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτή η δύσκολη κληρονομιά; Η τραυματοθεραπεύτρια Esther Mujawayo-Keiner δίνει στον Ishimwe μερικές συμβουλές: “Πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό, δεν μπορούμε να αποφύγουμε το θέμα. Αλλά πώς πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό; Η σιωπή είναι επικίνδυνη. Αλλά και η συζήτηση μπορεί να είναι επικίνδυνη. Εξαρτάται από το πώς μιλάς”. Η Esther επέζησε από τη γενοκτονία κατά των Τούτσι και εργάζεται στη Γερμανία εδώ και 20 χρόνια.

Η μνήμη και το μέλλον της 

Επιστρέφοντας στη Ρουάντα, ο Ishimwe συναντά καταδικασμένους για γενοκτονία και τα θύματά τους, που ζουν τώρα μαζί σε ένα χωριό συμφιλίωσης: “Ξέρω ότι εμείς οι Ρουαντέζοι φέρουμε μεγάλη ευθύνη για το μίσος μεταξύ μας και για τη γενοκτονία που ακολούθησε. Εμείς οι Ρουαντέζοι διαπράξαμε τη γενοκτονία. Κανείς άλλος δεν την έκανε. Αλλά το μίσος και η ιδεολογία πίσω από αυτό είναι ιδέες που αναπτύχθηκαν και καλλιεργήθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια της βελγικής αποικιακής περιόδου”. Ο Ishimwe αναρωτιέται πώς μπορεί να μοιάζει το μέλλον της μνήμης…

Πηγη – Deutsche Welle / Ειρήνη Αναστασοπούλου