Παγκόσμια ημέρα φάρων: Οι άγνωστοι φάροι του Θερμαϊκού

Κάθε τρίτη Κυριακή του Αυγούστου, δεκάδες φάροι ανά τον κόσμο ανοίγουν τις πόρτες τους στο κοινό για να γιορτάσουν την Παγκόσμια Ημέρα Φάρων. Ένας θεσμός που καθιερώθηκε το 2003 από τη Διεθνή Ένωση Φαροφυλάκων, υπενθυμίζοντας ότι αυτοί οι στρογγυλοί πύργοι που φωτίζουν τον ορίζοντα υπήρξαν για αιώνες φύλακες των θαλασσών.

Πέρα από την πρακτική τους χρησιμότητα, οι φάροι κουβαλούν μια ιστορία: είναι το φως που υπόσχεται ασφάλεια και προσανατολισμό. Στον Θερμαϊκό, τρεις φάροι αφηγούνται την ιστορία της ναυσιπλοΐας και της πόλης, κάποιοι πολυφωτογραφημένοι και άλλοι ξεχασμένοι από τον χρόνο και τον άνθρωπο.

Η ιστορία των φάρων και το χρέος των φαροφυλάκων

Η ανάγκη για καθοδήγηση στη θάλασσα είναι τόσο παλιά όσο και το ίδιο το ταξίδι. Από τις φωτιές σε υψώματα της αρχαιότητας, μέχρι τον θρυλικό Φάρο της Αλεξάνδρειας, οι φάροι εξελίχθηκαν σε πολύπλοκα ναυτικά βοηθήματα. Με την πρόοδο της τεχνολογίας, οι λάμπες πετρελαίου έδωσαν τη θέση τους στην ασετιλίνη, έπειτα στον ηλεκτρισμό και σήμερα σε πλήρως αυτοματοποιημένα συστήματα. Όμως, σε κάθε εποχή, ο ρόλος τους παρέμενε ο ίδιος: να προειδοποιούν, να προστατεύουν και να οδηγούν.

Με χιλιάδες χιλιόμετρα ακτογραμμής και εκατοντάδες νησιά, η Ελλάδα διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα και ιστορικότερα δίκτυα φάρων παγκοσμίως. Η Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού διαχειρίζεται περισσότερα από 1.600 ναυτικά βοηθήματα – από πέτρινους πύργους του 19ου αιώνα μέχρι σύγχρονους ραδιοφάρους.

Πολλοί παλιοί φάροι έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία και σε ορισμένους μπορεί κανείς να διανυκτερεύσει, συμμετέχοντας σε προγράμματα φιλοξενίας. Την Παγκόσμια Ημέρα Φάρων, αρκετοί ανοίγουν για το κοινό, δίνοντας την ευκαιρία στους επισκέπτες να γνωρίσουν εκ των έσω την πολύπλοκη λειτουργία τους αλλά και τις δύσκολες συνθήκες εργασίας των φαροφυλάκων.

Η απομόνωση, ο άνεμος, η αλμύρα και η αίσθηση ότι είσαι ο μοναδικός άνθρωπος που στέκεται ανάμεσα σε ένα πλοίο και τα βράχια – αυτή ήταν η καθημερινότητα των φαροφυλάκων. Μαρτυρίες παλιών φαροφυλάκων μιλούν για άγρυπνες βάρδιες μέσα στη νύχτα, ατέρμονα καθαρίσματα φακών και μηχανών, αλλά και για την αγωνία να βλέπεις το φως να φτάνει μακριά στον ορίζοντα.

Με το GPS να έχει αλλάξει ριζικά τη ναυσιπλοΐα, οι φάροι δεν είναι πια απαραίτητοι για τον προσανατολισμό. Όμως, η αξία τους μετατοπίστηκε: σήμερα αποτελούν πολιτιστικά μνημεία, τουριστικά αξιοθέατα ή ακόμη και πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες, όπως στην ατμοσφαιρική ταινία του Ρόμπερτ Έγκερς «Ο Φάρος».

Η Παγκόσμια Ημέρα Φάρων είναι μια ευκαιρία όχι μόνο να τους γνωρίσουμε και να τους επισκεφτούμε, αλλά και να θυμηθούμε τη σημασία τους σε εποχές που ένα φως μπορούσε να σώσει ζωές.

Οι άγνωστοι φάροι της Θεσσαλονίκης

Κάποιοι στέκουν αγέρωχοι σε απόκρημνες ακτές, άλλοι κρύβονται σε γωνιές που διασχίζουμε καθημερινά χωρίς να τους παρατηρούμε. Υπάρχουν και εκείνοι που στέλνουν το φως τους εδώ και πάνω από έναν αιώνα, έχοντας δει πολέμους, ναυάγια και αμέτρητα καράβια να περνούν. Από το Αγγελοχώρι και το Δέλτα Αξιού μέχρι τον μικρό φάρο του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου στην Παραλία, η Θεσσαλονίκη κρύβει μια φαρική ιστορία που αξίζει να ανακαλύψουμε.

Φάρος Αγγελοχωρίου – Μεγάλο Έμβολο

Ο φάρος του Αγγελοχωρίου είναι από τους παλαιότερους και ιστορικότερους της Βόρειας Ελλάδας. Κατά καιρούς έχει γίνει γνωστός με διάφορα ονόματα, όπως «Καράμπουρνου» ή «Μεγάλο Έμβολο». Η ονομασία «Καράμπουρνου» προέρχεται από τις τούρκικες λέξεις «kara burun» που μεταφράζονται στα ελληνικά ως «μαύρο ακρωτήριο», ενώ η επίσημη ελληνική ονομασία της περιοχής είναι Μεγάλο Έμβολο.

Ο φάρος λειτούργησε για πρώτη φορά το 1864, όταν η περιοχή βρισκόταν ακόμη υπό Οθωμανική κυριαρχία, ως μέρος του εκτεταμένου φαρικού δικτύου που αναπτύχθηκε για να εξυπηρετήσει το αυξημένο ναυτιλιακό εμπόριο. Κατασκευάστηκε από τη Γαλλική Εταιρεία Φάρων και ήταν φτιαγμένος από συμπαγείς οπτόπλινθους, όπως οι καμινάδες των πρώτων βιομηχανικών κτιρίων της Θεσσαλονίκης.

Αρχικά λειτουργούσε με λάμπα πετρελαίου, στέλνοντας το φως του μέχρι και 23 ναυτικά μίλια μακριά, προειδοποιώντας τα πλοία για τις επικίνδυνες αμμοθίνες και τα ρηχά νερά του Θερμαϊκού. Αργότερα, πέρασε στην εποχή της ασετυλίνης και το 1960 ηλεκτροδοτήθηκε.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Οθωμανοί, συνειδητοποιώντας ότι η αυτοκρατορία τους πλησίαζε στο τέλος της, προχώρησαν στην ενίσχυση της επάκτιας άμυνας της Θεσσαλονίκης. Έτσι, το 1909 ανεγέρθηκαν δύο μεγάλα φρούρια στο ακρωτήριο, σχηματίζοντας το οχυρό του Μεγάλου Εμβόλου. Το πρώτο υψωνόταν στην άκρη του Καράμπουρνου, ενώ το δεύτερο βρισκόταν σε ύψωμα στην Τούζλα, κοντά στη Νέα Μηχανιώνα. Η κατασκευή τους ανατέθηκε σε Γερμανούς μηχανικούς, και σε καθένα από τα φρούρια τοποθετήθηκαν δύο ισχυρά επάκτια πυροβόλα.

Ο φάρος γνώρισε ταραχώδεις εποχές: πέρασε στα ελληνικά χέρια μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ενώ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως στρατιωτικό φυλάκιο, με οχυρώσεις και πολυβολεία. Μετά τον πόλεμο, το Πολεμικό Ναυτικό ανέλαβε τη λειτουργία του και το 1979 ο φάρος αυτοματοποιήθηκε, βάζοντας τέλος στην εποχή των μόνιμων φαροφυλάκων.

Ο φάρος συνδέεται και με ένα ιστορικό ναυάγιο το κουφάρι του οποίου παραμένει μέχρι σήμερα στο βυθό. Από το σημείο μπορεί κανείς να αντικρίσει το σημείο όπου βυθίστηκε το «Νόρσεμαν». Τον Ιανουάριο του 1916, το πλοίο απέπλευσε από το Πλύμουθ, με ενδιάμεσο σταθμό τη Μασσαλία, μεταφέροντας στη Θεσσαλονίκη την 26η Βρετανική Μεραρχία: 150 στρατιώτες, περίπου 1.000 μουλάρια, οχήματα, πυρομαχικά, ρουχισμό, τρόφιμα και άλλο πολεμικό υλικό.

Το πρωί της 22ας Ιανουαρίου 1916, καθώς έμπαινε στον κόλπο, στην περιοχή του Καράμπουρνου, δέχθηκε τορπιλισμό από γερμανικό υποβρύχιο. Σοβαρά χτυπημένο, ρυμουλκήθηκε ημιβυθισμένο στην ακτή από συμμαχικά σκάφη και ένα αλιευτικό. Οι στρατιώτες και το πλήρωμα διασώθηκαν, όμως εκατοντάδες μουλάρια που βρίσκονταν στα ενδιάμεσα καταστρώματα πνίγηκαν.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί αξιοποίησαν στο έπακρο τη στρατηγική σημασία της περιοχής, μετατρέποντάς την σε ισχυρό οχυρό. Εγκατέστησαν πυροβολαρχία μέσα σε τσιμεντένια πυροβολεία, έστησαν παρατηρητήρια, αποθήκες, προβολείς και θέσεις αντιαεροπορικών όπλων. Η είσοδος του Θερμαϊκού κόλπου προστατεύτηκε με ναρκοπέδια και ανθυποβρυχιακό φράγμα. Από τα πέντε πολυβολεία από μπετόν που κατασκευάστηκαν τότε, ένα διασώζεται μέχρι σήμερα.

Η ισχυρή γερμανική στρατιωτική παρουσία στο Καράμπουρνου οδήγησε σε βομβαρδισμό της περιοχής από συμμαχικά αεροπλάνα, ο οποίος προκάλεσε σοβαρές ζημιές στον φάρο και στο οχυρό, διακόπτοντας τη λειτουργία τους.

Από το 2010 ο φάρος του Αγγελοχωρίου συγκαταλέγεται ανάμεσα στους 25 διατηρητέους φάρους στην Ελλάδα.

Σήμερα, ο πέτρινος πύργος ύψους 10,5 μέτρων διατηρείται σε καλή κατάσταση, αποτελώντας δημοφιλή προορισμό για περιπάτους, φωτογραφίσεις και θαλασσινές ιστορίες — ειδικά με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα που ανοίγει τις πόρτες του στο κοινό.

Φάρος Αξιού

Ο φάρος στο Δέλτα του Αξιού είναι ένας μικρός αλλά σημαντικός φύλακας των υδάτων, χτισμένος σε μια στενή λωρίδα ξηράς που τον χειμώνα πλημμυρίζει, απομονώνοντάς τον πλήρως από την στεριά. Λειτούργησε για πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα για να καθοδηγεί τα πλοία που πλησίαζαν στον Θερμαϊκό από τα δυτικά σε συνεργασία με τον ακριβώς απέναντι φάρο του Αγγελοχωρίου, καθώς η περιοχή χαρακτηρίζεται από αβαθή νερά και συνεχείς προσχώσεις.

Για δεκαετίες ο φάρος κατοικούνταν από φαροφύλακες και τις οικογένειές τους, που ζούσαν αποκομμένοι και έπρεπε να χρησιμοποιούν βάρκα για να προμηθευτούν τρόφιμα ή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο. Η καθημερινότητά τους ήταν δύσκολη, ειδικά τον χειμώνα, όταν τα κύματα και οι πλημμύρες έκαναν την πρόσβαση επικίνδυνη.

Σήμερα, ο φάρος είναι πλήρως αυτοματοποιημένος και ενταγμένος στο δίκτυο του Πολεμικού Ναυτικού. Η θέση του που δεσπόζει στο μέσο ενός υδροβιότοπου προστατευόμενου από τη συνθήκη Ramsar τον καθιστά μοναδικό. Αποτελεί καταφύγιο για πουλιά και πρόκειται για σημείο με ιδιαίτερη φυσική ομορφιά, ενώ το ταξίδι μέχρι εκεί είναι εμπειρία για λίγους.

Ο μικρός φάρος του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου

Λιγότερο γνωστός, αλλά αγαπητός στους Θεσσαλονικείς, ο μικρός φάρος στην άκρη του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου στη Νέα Παραλία λειτουργεί σήμερα περισσότερο ως σύμβολο παρά ως απαραίτητο ναυτικό βοήθημα. Δεν πρόκειται για ναυτικό φάρο μεγάλης εμβέλειας, αλλά για βοηθητικό φανό που καθοδηγεί τα σκάφη που μπαίνουν και βγαίνουν στο λιμανάκι του Ομίλου. Στο παρελθόν ο φάρος διευκόλυνε σημαντικά τη ναυσιπλοΐα στον Θερμαϊκο, εκπέμποντας οπτικά και ηχητικά σήματα.

Χτισμένος σε ένα σημείο-ορόσημο για τους περηπατητές της πόλης, ο φάρος αυτός έχει γίνει αγαπημένο φόντο για φωτογραφίες, γάμους και βραδινές βόλτες. Αν και δεν έχει να διηγηθεί ναυτικές περιπέτειες όπως οι μεγάλοι πέτρινοι φάροι, αποτελεί κομμάτι της φαρικής ταυτότητας της Θεσσαλονίκης — ένα μικρό, αλλά χαρακτηριστικό στοιχείο που συνδέει το αστικό τοπίο με τη θάλασσα.

Οι φάροι ανοίγουν τις πόρτες τους στο κοινό

Και φέτος, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φάρων, το κοινό έχει την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά όχι μόνο τον Μεγάλο Εμβόλο, αλλά και άλλους σημαντικούς φάρους σε όλη την Ελλάδα.

Οι φάροι θα είναι ανοικτοί για επισκέψεις από τις 10:00 π.μ. έως τις 14:00 μ.μ. και από τις 17:00 μ.μ. έως τις 20:00 μ.μ., προσφέροντας τη δυνατότητα σε μικρούς και μεγάλους να περιηγηθούν στους χώρους, να μάθουν για τη λειτουργία τους και να απολαύσουν τη μοναδική θέα που προσφέρουν.

Για το 2025, οι φάροι που θα υποδεχτούν το κοινό είναι:

Φάρος Μεγάλο Έμβολο – Θεσσαλονίκη

Φάρος Ακρωτήρι – Θήρα

Φάρος Αρκίτσα – Φθιώτιδα

Φάρος Καψάλι – Κύθηρα

Φάρος Γουρούνι – Σκόπελος

Φάρος Σκινάρι – Ζάκυνθος

Φάρος Κρανάη – Γύθειο

Φάρος Μελαγκάβι – Λουτράκι

Φάρος Πλάκα – Λήμνος

Φάρος Κόρακα – Πάρος

Φάρος Αλεξανδρούπολης – Αλεξανδρούπολη

Φάρος Ταίναρο – Λακωνία

Φάρος Κακή Κεφαλή – Χαλκίδα

Φάρος Βασιλίνα – Εύβοια

Φάρος Δουκάτο – Λευκάδα

Φάρος Κατάκολο – Ηλεία

Φάρος Δρέπανο – Πάτρα

Φάρος Κόγχη – Σαλαμίνα

Πηγές:

Ελληνικό Πανόραμα

Φάρος του Θερμαϊκού 

Υπηρεσία Φάρων