Δέκα πράγματα που πρέπει να ξέρουμε για τη Συνθήκη της Λωζάνης

Σάλος έχει προκληθεί από τη δήλωση του Άγγελου Συρίγου, βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας, ότι η «η Συνθήκη της Λωζάνης είναι παρωχημένη» και πως «το 97% της δεν έχει καμία αξία».

Θύελλα αντιδράσεων στην αντιπολίτευση, που καλεί την κυβέρνηση να τον διαγράψει από το κόμμα, γεγονός που από ότι φαίνεται δεν θα συμβεί.

Ο Άγγελος Συρίγος έκανε ειδική αναφορά σε διατάξεις περί «συμμαχικών νεκροταφείων» και περί «επιστροφής αιχμαλώτων» που δεν έχουν καμία βάση στο σήμερα, ενώ αναφορικά με τις διατάξεις περί αποστρατιωτικοποίησης σημείωσε ότι αναφέρονται σε μέσα που αφορούσαν το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Ποια είναι όμως η Συνθήκη της Λωζάνης και τι επέφερε στις ελληνοτουρκικές σχέσεις πριν από 100 και πλέον χρόνια;

1. Ιστορική αναδρομή και αιτίες:

Αναταραχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο:

Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε σε κατάσταση πολιτικής και εδαφικής ανησυχίας. Η Συνθήκη των Σεβρών είχε ως στόχο τη διάλυση της αυτοκρατορίας, την ανακατανομή των εδαφών της μεταξύ των Συμμάχων (Αντάντ) και τη δημιουργία νέων κρατών. Οι σκληροί όροι τροφοδότησαν τα εθνικιστικά αισθήματα στην Τουρκία, οδηγώντας σε πολύ μεγάλες εσωτερικές αναταραχές.

Τουρκικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας:

Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ αναδείχθηκε ηγέτης της αντίστασης κατά της ξένης κατοχής και των επιβαλλόμενων όρων της Συνθήκης της Σεβρών. Στον Τουρκικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας (1919-1922) οι δυνάμεις του Ατατούρκ απέκρουσαν με επιτυχία τους στρατούς εισβολής και εδραίωσαν τη θέση του.

Εθνικιστικό κίνημα:

Η αντίσταση κατά της ξένης επέμβασης μετατράπηκε σε ένα ευρύτερο εθνικιστικό κίνημα, δίνοντας έμφαση στην τουρκική ταυτότητα και κυριαρχία. Η ηγεσία και οι στρατιωτικές επιτυχίες του Ατατούρκ έθεσαν τις βάσεις για τη διαπραγμάτευση μιας νέας.

2. Η δυναμική της διαπραγμάτευσης:

Αλλαγή συμμαχιών:

Οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη ήταν μάρτυρες δυναμικών αλλαγών στις συμμαχίες. Ο Ατατούρκ εκμεταλλεύτηκε επιδέξια τις διαφορές μεταξύ της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, παίζοντας ο ένας εναντίον του άλλου για να αποσπάσει παραχωρήσεις.

Ο ρόλος του Ισμέτ Ινονού:

Ο Ισμέτ Ινονού, βασικός διαπραγματευτής της Τουρκίας και μετέπειτα διάδοχος του Ατατούρκ ως δεύτερος πρόεδρος της χώρας, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις.

3. Βασικοί διαπραγματευτές και συμμετέχοντες:

Ισμέτ Ινονού:

Ο Ινονού, στρατιωτικός διοικητής κατά τη διάρκεια του Τουρκικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, μεταπήδησε σε διπλωματικό ρόλο ως επικεφαλής διαπραγματευτής της Τουρκίας.

Λόρδος Κέρσον:

Ο Λόρδος Κέρσον, επιφανής Βρετανός πολιτικός και υπουργός Εξωτερικών, εκπροσώπησε τα βρετανικά συμφέροντα κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Ενώ αρχικά υποστήριζε μια σκληρή στάση έναντι της Τουρκίας, ο πραγματισμός του Κέρσον οδήγησε τελικά σε συμβιβασμούς που συνέβαλαν στην τελική συνθήκη.

Αριστίντ Μπριάν:

Ο Μπριάν, Γάλλος πρωθυπουργός, εκπροσώπησε τη Γαλλία στις διαπραγματεύσεις. Η Γαλλία, που είχε υποφέρει πολύ κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, επεδίωκε τη σταθερότητα στην περιοχή. Οι διπλωματικές προσπάθειες του αποσκοπούσαν στην εξισορρόπηση των γαλλικών συμφερόντων με τους ευρύτερους στόχους των συμμαχικών δυνάμεων.

4. Η Συνθήκη της Λωζάνης:

Επίσημη αναγνώριση της Τουρκίας:

Η Συνθήκη της Λωζάνης που υπογράφθηκε στις 24 Ιουλίου του 1923, στη Λωζάνη της Ελβετίας, σηματοδότησε την πρώτη διεθνή αναγνώριση της Δημοκρατίας της Τουρκίας ως κράτος. Αυτό το γεγονός έθεσε πλέον τις νέες βάσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Εκπρόσωποι από οκτώ διαφορετικά έθνη έβαλαν την υπογραφή τους σε ένα κείμενο 143 άρθρων. Κατήργησε τη Συνθήκη των Σεβρών που δεν είχε γίνει αποδεκτή από τη νέα κυβέρνηση της Τουρκίας η οποία διαδέχθηκε τον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης.

Η διαδικασία:

Στις 20 Οκτωβρίου 1922 ξεκίνησε το συνέδριο που διακόπηκε μετά από έντονες διαμάχες στις 4 Φεβρουαρίου 1923 για να ξαναρχίσει στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων.

5. Ανταλλαγή πληθυσμών:

Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ήταν ένα μαζικό και πρωτοφανές γεγονός που περιελάμβανε την αναγκαστική μετεγκατάσταση εκατομμυρίων ανθρώπων με βάση τη θρησκευτική τους ταυτότητα. Η ανταλλαγή αποσκοπούσε στη δημιουργία θρησκευτικά ομοιογενών εθνών-κρατών με τη μετακίνηση Ελλήνων Ορθόδοξων Χριστιανών από την Τουρκία στην Ελλάδα και Μουσουλμάνων από την Ελλάδα στην Τουρκία.

Μετακινήθηκαν από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη στην Ελλάδα 1.650.000 Οθωμανοί υπήκοοι, χριστιανικού θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 Έλληνες υπήκοοι, μουσουλμανικού θρησκεύματος. Η θρησκεία και όχι η εθνικότητα αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή.

Σύμφωνα με το άρθρο 2β της συνθήκης χρησιμοποιήθηκε ο όρος Μουσουλμάνοι και όχι Τούρκοι. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά την οθωμανική αυτοκρατορία η θρησκεία μετρούσε πολύ περισσότερο από ότι η εθνικότητα και από την άλλη πλευρά η Τουρκία ήθελε όλοι οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης να παραμείνουν.

Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Ρωμιοί κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκιποννήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου του 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

6. Στενά και κυριαρχία:

Κωνσταντινούπολη: Έλεγχος της Κωνσταντινούπολης:

Η Συνθήκη της Λωζάνης επιβεβαίωσε την κυριαρχία της Τουρκίας επί της Κωνσταντινούπολης, μιας πόλης ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας.

Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων:

Η συνθήκη αφορούσε το διεθνές καθεστώς του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, κρίσιμων υδάτινων οδών που συνδέουν τη Μαύρη Θάλασσα με τη Μεσόγειο. Ενώ η Τουρκία απέκτησε τον έλεγχο αυτών των στενών, κηρύχθηκαν ανοιχτά για τα πλοία όλων των εθνών σε καιρό ειρήνης, εξασφαλίζοντας την ελευθερία της ναυσιπλοΐας και αποτρέποντας τη στρατιωτικοποίησή τους.

INFOGRAPHIC — Map of the Straits

Major topic on a series of treaties regulating the function of the straits.#Sèvres #Lausanne #Montreux #Straits #Aegean #Dardanelles #Marmara #Bosporus #Turkey #Greece pic.twitter.com/gjKgEpyaD0

— Charalampos of Thessaloniki (@craoft) March 9, 2022

7. Εδαφικές διευθετήσεις:

Η Τουρκία ανέκτησε (και η Ελλάδα απώλεσε) την Ανατολική Θράκη, την Ίμβρο και Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με τη Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια.

8. Οικονομικές διευθετήσεις:

“Μήλον της έριδος” αποτέλεσε η καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, η οποία δήλωνε αδυναμία. Τελικά η Τουρκία αποδέχθηκε να της αποδοθεί το τρίγωνο του Κάραγατς στη Θράκη, αντί αποζημίωσης. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες, γεγονός που δεν συνέβη καθώς η τουρκική κυβέρνηση το 1926 προέβη σε θέσπιση νόμων εις βάρος τους

Η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Αυτό είναι πεδίο αντιδράσεων από την κυβέρνηση Ερντογάν σήμερα, η οποία θεωρεί “προδοτική” για του τουρκικό έθνος αυτήν την διάταξη.

Με ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από τις δύο χώρες και η “μη εγκατάσταση ναυτικής βάσεως” κάποιων νησιών του Αιγαίου (Λήμνος, Σαμοθράκη, Σάμος, Χίος, Λέσβος, Ικαρία). Αργότερα με τη Συνθήκη του Μοντρέ, στην οποία η Ελλάδα ήταν συμβαλλόμενο μέρος, η Τουρκία ξαναπέκτησε το δικαίωμα στρατιωτικοποίησης των Στενών, της Ίμβρου, Τενέδου, και αντίστοιχα η Ελλάδα της Λήμνου και Σαμοθράκης.

9. Εγγραφή στην Κοινωνία των Εθνών:

Για να εδραιωθεί περαιτέρω η θέση της στο διεθνές δίκαιο, η Συνθήκη της Λωζάνης καταχωρήθηκε στην Κοινωνία των Εθνών. Η εγγραφή αυτή επισημοποίησε το καθεστώς της συνθήκης, καθιστώντας την υποκείμενη στο διεθνές δίκαιο και στους μηχανισμούς της Κοινωνίας των Εθνών. Η Κοινωνία των Εθνών, αν και όχι χωρίς τους περιορισμούς της, διαδραμάτισε ρόλο στη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στη μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο εποχή, δηλαδή κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Πολυμερείς δεσμεύσεις:

Ο πολυμερής χαρακτήρας της συνθήκης ενίσχυσε την ιδέα ότι η συμφωνία δεν ήταν απλώς μια διμερής ρύθμιση αλλά ένα σύμφωνο με ευρύτερες επιπτώσεις. Με τη συμμετοχή μεγάλων δυνάμεων και διεθνών οργανισμών, η συνθήκη επεδίωκε να δημιουργήσει ένα διαρκές πλαίσιο για τις διπλωματικές σχέσεις και την επίλυση των συγκρούσεων στην περιοχή. Η επιτυχία της είναι μάλλον εμφανέστατη καθώς πλέον αριθμεί πάνω από 100 χρόνια ύπαρξης.

10. Μακροπρόθεσμος αντίκτυπος στις διεθνείς σχέσεις:

Ιστορικός αναθεωρητισμός και αμφισβήτηση:

Φτάνοντας στο σήμερα διαπιστώνει κανείς όλο και πιο συχνά τα τελευταία χρόνια τις νέες εδαφικές αξιώσεις που επιζητούν Τούρκοι εθνικιστές και βρίσκουν τις φιλοδοξίες τους αυτές στο πρόσωπο του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο Πρόεδρος της Τουρκίας δηλώνει όλο και πιο συχνά πόσο “ατιμωτική” ήταν η υπογραφή αυτής της συνθήκης και αυτό διότι η Τουρκία απώλεσε μέρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας καθώς και την εκμετάλλευση του Αιγαίου.

Από την άλλη πλευρά επικαλείται συχνά πως τηρεί με ευλάβεια την συνθήκη η Τουρκία, αλλά η Ελλάδα όχι, διότι τα νησιά της δεν τηρούν το άρθρο περί “περί μη στρατικοποίησης των νησιών”. Η δήλωση βέβαια αντιφάσκει με τις πράξεις του τουρκικού κράτους, καθώς έχει χαθεί το μέτρημα με τις παραβιάσεις από τουρκικής πλευράς στα ελληνικά σύνορα από αέρα και θάλασσα, παραβιάζοντας και το διεθνές δίκαιο περί της ελεύθερης μετακίνησης έως τα 12 ναυτικά μίλια.

Επομένως, οι αξιώσεις και η αναθεώρηση της συνθήκης από τον Τούρκο πρόεδρο, μόνο ως όνειρα θερινής νυκτός μπορούν να κριθούν.