Τόσο κοντά, τόσο μακριά – Οι νέοι, η Εκκλησία και οι προοδευτικές αξίες

Ποια άποψη έχουν οι νέοι για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας; Πώς κρίνουν τον δημόσιο λόγο της σε μια σειρά από θέματα, όπως η μετανάστευση, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία και η ομοφυλοφιλία; Ποιες είναι οι θέσεις τους για τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας; Πόσο κοντά ή μακριά βρίσκονται στην Ορθόδοξη Εκκλησία; Πόσο θρησκευόμενοι είναι;

Βασικός σκοπός της έρευνας που έκανε το Σημείο για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς για τη σχέση των νέων με την Εκκλησία, σε συνεργασία με την ProRata και τον δρ Κοινωνιολογίας της Θρησκείας, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο,Αλέξανδρο Σακελλαρίου ήταν να διερευνήσει αφενός τη στάση των νέων έναντι της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας και του δημόσιου λόγου της επί μιας σειράς ζητημάτων, τα οποία άπτονται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των θρησκευτικών και κοινωνικών προκαταλήψεων, του ρατσισμού και του εθνικισμού και αφετέρου την ενδεχόμενη επίδραση του εκκλησιαστικού λόγου στους νέους και τις νέες. 

Η έρευνα κατέληξε σε μια σειρά από συμπεράσματα τα οποία εκ πρώτης όψεως θα μπορούσαν να θεωρηθούν αντιφατικά, αλλά με μια πιο ενδελεχή ματιά μπορούν να εξηγηθούν και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Το πρώτο συμπέρασμα είναι ότι καταγράφεται μια σαφής τάση εκκοσμίκευσης των νέων (το 57% αυτο-χαρακτηρίστηκαν Χριστιανοί Ορθόδοξοι και το 24% άθεοι) και μια σημαντική ενίσχυση στάσεων και αντιλήψεων ανάμεσά τους υπέρ της εκκοσμίκευσης του κράτους (το 45% τάχθηκε υπέρ της προαιρετικότητας των θρησκευτικών στο σχολείο και το 41% υπέρ του να καταργηθεί ο αγιασμός στο σχολείο).

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι, παρά τα παραπάνω, καταγράφονται ισχυρές αντιστάσεις στο πεδίο της εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας (το 53% συμφωνεί με την άποψη ότι η παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελεί στοιχείο της ταυτότητας των Ελλήνων). Αν σε ό,τι αφορά το αμιγώς θρησκευτικό πεδίο οι νέοι και οι νέες εμφανίζουν μεγαλύτερη ανοικτότητα και ανεκτικότητα, όταν γίνεται η σύνδεση έθνους και θρησκείας στο ταυτοτικό επίπεδο παρατηρούνται ακόμα αντιστάσεις και εμπόδια προς κάποια, έστω μικρής έκτασης, κοινωνική μεταβολή. 

Το τρίτο συμπέρασμα είναι ότι καταγράφεται ένας ισχυρός κοινωνικός φιλελευθερισμός μεταξύ των νέων ιδίως σε ό,τι έχει να κάνει με δικαιώματα και ζητήματα φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού (το 76% υποστήριξε ότι η ομοφυλοφιλία πρέπει να γίνεται αποδεκτή). Συνεπώς, ενώ σε επίπεδο εθνικής ταυτότητας οι αντιστάσεις παραμένουν, στη συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται ότι η κοινωνική μεταβολή βρίσκεται σε εξέλιξη και έχει προχωρήσει.

Το τέταρτο συμπέρασμα διατρέχει όλα τα παραπάνω και είναι η εντυπωσιακή στάση των νέων γυναικών που υπερέχουν των ανδρών σχεδόν σε όλα τα σχετικά ερωτήματα και εμφανίζουν μεγαλύτερη ανεκτικότητα, ενώ οι άνδρες, χωρίς να θεωρούνται συνολικά συντηρητικοί, υστερούν άλλοτε λιγότερο και άλλοτε κατά πολύ των γυναικών σε θέματα κοινωνικού φιλελευθερισμού (π.χ. το 61% των γυναικών υποστήριξε ότι οι μετανάστες δεν αποτελούν κίνδυνο αλλοίωσης του ελληνικού πολιτισμού, εν αντιθέσει με το 46% των ανδρών), αλλά ακόμα και σε θέματα μεταβολής της εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας. Το εν λόγω εύρημα μπορεί να έχει πολλαπλές χρήσιμες αναγνώσεις και να συνεισφέρει στη γενικότερη συζήτηση περί φύλου, σεξουαλικότητας και πατριαρχίας, η οποία διεξάγεται στην ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια. Μπορεί δηλαδή να υποστηριχθεί ότι έχουν ήδη αρχίσει να συμβαίνουν κοινωνικές διεργασίες και να καταγράφονται ρήξεις με κυρίαρχες και διαχρονικές αντιλήψεις με οδηγό τη νεολαία και κυρίως τις νέες γυναίκες, παρά τις δεδομένες κοινωνικές, αλλά και θεσμικές αντιστάσεις. 

Ένα τελευταίο ζήτημα που έχει συζητηθεί εκτενώς στη δημόσια σφαίρα είναι οι σχέσεις της Εκκλησίας με την Ακροδεξιά και η υιοθέτηση από μέρους της μιας ρητορικής που κατ’ εξοχήν εγγράφεται σε αυτόν το χώρο. Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας καταγράφεται ένα μειοψηφικό μεν, αλλά σημαντικό μέρος των νέων το οποίο επηρεάζεται από την Εκκλησία και υιοθετεί τις απόψεις της. Παρά ταύτα, ο λόγος της Εκκλησίας θεωρείται αρκετά οπισθοδρομικός (60%) και αξιολογήθηκε ως αρνητικός για τους ομοφυλόφιλους (77%), τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία (60%) και τους πρόσφυγες και μετανάστες (58%). Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ενδιαφέρον εύρημα ήταν ότι ένα 18% απάντησε ότι μάλλον ή σίγουρα θα ψήφιζε ένα κόμμα σαν τη Χρυσή Αυγή αν δεν προέβαινε σε πράξεις βίας, ποσοστό που ανέβαινε στο 34% μεταξύ όσων δήλωσαν ότι είχαν στενή σχέση με κάποια θρησκεία, που εν προκειμένω ήταν η Ορθόδοξη Χριστιανική. Από την άλλη μεριά, όπως προέκυψε, αν και δεν θεωρείται αυτονόητο, μπορούν νέοι που αυτο-χαρακτηρίζονται ως Χριστιανοί Ορθόδοξοι να διατηρήσουν την πίστη τους χωρίς να υιοθετούν εθνικιστικές, ρατσιστικές και μη ανεκτικές θέσεις και ιδέες, ακόμα και αν αυτές προέρχονται από την Εκκλησία.

Κοντά αλλά με πολύ κριτική ματιά

Η έρευνα τεκμηριώνει μια διάχυτη αίσθηση: ενώ νέες ταυτότητες συγκροτούνται, οι παλιές ακόμα αντέχουν. Συνυπάρχουν οι ισχυρές τάσεις εκκοσμίκευσης αλλά και οι αντιστάσεις της εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας. Ενδιαφέρον έχουν ο κοινωνικός φιλελευθερισμός σε θέματα δικαιωμάτων καθώς και η βαρύνουσα έμφυλη διάσταση των απόψεων. 

Πολλοί νέοι αναγνωρίζουν στην Εκκλησία έναν σταθερό αξιακό πυλώνα, συγκροτητικό της εθνικής ταυτότητας. Ωστόσο, στέκονται κριτικά απέναντι στην Εκκλησία: θέλουν βέβαια να συγκροτεί τη συλλογική μας ταυτότητα αλλά ταυτόχρονα τη θεωρούν εν ολίγοις οπισθοδρομική. Υποστηρίζουν την εκκομίκευση στην εκπαίδευση, ιδίως στο μάθημα των θρησκευτικών, ενώ είναι πιο συγκρατημένοι στα συμβολικά, τον αγιασμό και το άρθρο του Συντάγματος περί επικρατούσας θρησκείας. Οι νέοι επίσης σπάνε τον παραδοσιακό στιγματισμό της αθεΐας, ενώ οι γυναίκες φαίνονται πιο προοδευτικές από τους άνδρες. Συνοπτικά, πολλοί είναι «κατ’ όνομα» ή πολιτισμικά Χριστιανοί, ενώ διατηρούν σε δευτερεύοντα ρόλο το δογματικό στοιχείο. 

Και τι γίνεται με το ιδεολογικό οπλοστάσιο της Ακροδεξιάς; Ο αντισημιτισμός φαίνεται πιο ασθενής, η ισλαμοφοβία καλά κρατεί και το προσφυγικό αποτελεί σημείο αιχμής (καθώς εμπλέκεται η πολιτισμική και θρησκευτική ταυτότητα). Τέλος, όσοι αυτοπροσδιορίζονται πιο κοντά στην Εκκλησία έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι θετικοί σε ένα εθνικιστικό ακροδεξιό κόμμα. Εδώ αναδεικνύεται ο καθοριστικός ρόλος των θρησκευτικών λειτουργών: ο λόγος τους μπορεί να απομονώσει τις μισαλλόδοξες ιδέες, μπορεί όμως και να τις κανονικοποιήσει. 

Υπάρχουν στους κόλπους της Εκκλησίας άνθρωποι έτοιμοι να υποδεχτούν τα συμπεράσματα της έρευνάς μας, να αναστοχαστούν, να μην απορρίψουν την πρόκληση των καιρών. Τι λένε οι νέοι στην Εκκλησία; Να τους ακούσει και να αρθρώσει λόγο ελεύθερο και ανοιχτό. Της λένε να απλώσει στους πιστούς το φως της αγάπης και όχι τα σκοτάδια της μισαλλοδοξίας. Τα σημερινά σχόλια εκπροσώπων της Εκκλησίας που συνοδεύουν την έρευνα αποτελούν μια αισιόδοξη μεν αντίδραση, αλλά και αφορμή για μια αυτοκριτική στους κόλπους της Εκκλησίας, απαραίτητη για να οικοδομήσουμε ευρείες συμμαχίες. Δείχνουν ότι αν η Εκκλησία επιδείξει αυτοκριτική γενναιότητα, μπορεί να αποτελέσει αντίβαρο στο μίσος, τον φόβο, τη μνησικακία, σε όλα όσα δηλαδή επενδύει η Ακροδεξιά. 

*Σημείο για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς

ΕΔΩ μπορείτε να δείτε αναλυτικά όλη την έρευνα

Ταυτότητα της έρευνας

Η έρευνα «Στάση και αντιλήψεις των νέων σχετικά με τον λόγο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδος σε θέματα δικαιωμάτων και διακρίσεων» διενεργήθηκε από την ProRata για λογαριασμό του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, με την επιστημονική συμβολή του Αλέξανδρου Σακελλαρίου, το χρονικό διάστημα 22–27 Οκτωβρίου 2021 σε δείγμα 451 νέων (ηλικίας 17-34 ετών) στο σύνολο της επικράτειας, μέσω online δομημένου ερωτηματολογίου.