Η αλήθεια για το τι συνέβη με τις αρχαιότητες του σταθμού Αγίας Σοφίας

Τις τελευταίες μέρες γίνεται μεγάλη συζήτηση για το τι συνέβη στο σταθμό της Αγίας Σοφίας. Πως διαχειρίστηκαν αρχαιολόγοι, ΥΠΠΟ και εργολάβοι τα ευρήματα που βρέθηκαν εκεί. Μια υπόθεση που δεν έχει φωτιστεί αρκετά και χρειάζεται επειγόντως επεξηγήσεις. Μια συζήτηση με την κορυφαία ελληνίδα αρχαιολόγο Μαρία Βλαζάκη, Επίτιμη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς  και Πρώην Γενική Γραμματέα ΥΠΠΟΑ, λύνει όλες τις απορίες. 

-Κυρία Βλαζάκη ποια είναι η αλήθεια για τις αρχαιότητες στον σταθμό Αγίας Σοφίας του μετρό Θεσσαλονίκης; Ακούμε πολλά και αντιφατικά τις τελευταίες μέρες. 

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία για τις αρχαιότητες στον σταθμό Αγίας Σοφίας του μετρό Θεσσαλονίκης με αφορμή τον «προς των πυλών» τεμαχισμό του μνημειακού συνόλου στον γειτονικό σταθμό Βενιζέλου μετά και την πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας με οριακή πλειοψηφία, σύμφωνα με τα ΜΜΕ. Οι υπέρμαχοι του τεμαχισμού ψάχνουν απεγνωσμένα εκτός των άλλων και επιστημονικές προφάσεις για να κατηγορήσουν ως ανακόλουθες την προηγούμενη πολιτική ηγεσία, την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων αλλά και τις Κεντρικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και εν τέλει να βρουν δικαιολογίες και ελαφρυντικά για το «έγκλημα» στο οποίο πρόκειται να προβούν. Δεν τους ενδιαφέρει αν διαστρεβλώνουν την αλήθεια με κραυγαλέο τρόπο, εκθέτοντας πρωτίστως στελέχη και υπαλλήλους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

-Τι έχει συμβεί τις κρίσιμες χρονιές 2011 και 2012 καθώς και το 2016 και το 2017 στον σταθμό Αγίας Σοφίας; 

Ως γνωστό, εκατέρωθεν της κεντρικής οδικής αρτηρίας, του Decumanus Maximus ή Μέσης Οδού αναπτύσσονται μαρμαρόστρωτες πλατείες και πολλά καταστήματα σε στοές, ενώ στην διασταύρωσή της με κεντρικό κάθετο δρόμο (cardo) ανεγείρεται τετράπυλο. Πρόκειται για ένα σύνολο που μέχρι σήμερα διατηρείται ακέραιο στη θέση του και σε εξαιρετική κατάσταση μόνο στον σταθμό Βενιζέλου, παρέχοντας μια εικόνα η οποία επαναλαμβάνεται στη σημερινή Θεσσαλονίκη, ως σπουδαίος μάρτυρας της ιστορικής συνέχειας της πόλης

-Στην Αγίας Σοφίας λοιπόν βρέθηκε όντως και αποσπάστηκε τμήμα της περίφημης Μέσης Οδού/Decumanus Maximus;

Το 2011, κατά τις ανασκαφές στον σταθμό Αγίας Σοφίας ήρθε στο φως τμήμα του Decumanus Maximus/Μέσης Οδού (μαρμαρόστρωτου δρόμου), σωζόμενο σε μήκος 72.8 μ. και πλάτος 2.5 έως 3.5 μ. από τα  συνολικά 4.6 μ., διότι τα υπόλοιπα είχαν καταστραφεί από τους διαφραγματικό τοίχο του σταθμού με κρηναίο οικοδόμημα, στυλοβάτη με τις βάσεις κιόνων, κτιστούς αγωγούς και φρεάτια, καθώς και θεμέλια πρωτοβυζαντινών κτιρίων.

Οι παραπάνω αρχαιότητες απομακρύνθηκαν με την Υ.Α. Παύλου Γερουλάνου (Απρίλιος 2012), με τον όρο το τμήμα του δρόμου  να επανατοποθετηθεί αόριστα «εντός χώρου του σταθμού και με δυνατότητα θέασης από τον σύγχρονο δρόμο», απομονωμένο, ως κινητό εύρημα πλέον, και όχι στην αρχική του θέση.

Όμως, ούτε μελέτη επανατοποθέτησης ακολούθησε από την ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε., αλλά και η ίδια η Εταιρεία μας ανακοίνωσε το 2016 ότι ούτως ή άλλως χωρούσε μόνο ένα τμήμα του αποσπασθέντος δρόμου και αυτό μάλιστα θα έμπαινε σε ένα «κλειδωμένο» χώρο ως «ντουλάπι-αποθήκη» χωρίς να είναι σε κοινή θέαση.

Στην πορεία του έργου στον σταθμό Αγίας Σοφίας η Εταιρεία δήλωσε ότι τελικά ο κομματιασμένος δρόμος δεν χωράει καθόλου μέσα στον σταθμό. Μάλιστα το θέμα απασχόλησε και προβλημάτισε πολύ την Ομάδα Εργασίας που συγκροτήθηκε το 2017, στους σκοπούς της οποίας ήταν και η ανεύρεση χώρου όπου θα εκθέτονταν οι αρχαιότητες των ανασκαφών του μετρό που είχαν αποσπαστεί χωρίς να υπάρχει μελέτη επανατοποθέτησης τους.

Σε αυτόν ακριβώς τον δρόμο φέρεται ότι αναφέρθηκε πρόσφατα και η υπουργός Λίνα Μενδώνη. Είναι δυνατόν η κ. Μενδώνη να διαδίδει ότι η Μέση Οδός/Decumanus Maximus), στο τμήμα που αποκαλύφθηκε στον σταθμό Αγίας Σοφίας, αποσπάστηκε το 2017 και 2018, ενώ γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα ότι αυτή αποσπάστηκε το 2012, επί των ημερών της στο ΥΠΠΟΑ; Και αν αυτό δεν αληθεύει τελικά, τότε πώς να αληθεύει η συγκεκριμένη στιχομυθία όπως δημοσιεύτηκε;

 -Τι συνέβη μετά το 2014 στο συγκεκριμένο σταθμό; Συνεχίστηκαν οι εργασίες; Αποκαλύφθηκαν άλλες αρχαιότητες; Άλλαξε ο σχεδιασμός του σταθμού; 

Οι εργασίες στον σταθμό διακόπηκαν από το 2014 έως τον Μάρτιο του 2016 λόγω προβλημάτων του αναδόχου. Το 2016, στον σταθμό Αγίας Σοφίας ανασκάφηκαν χώροι στα βόρεια και νότια της Εγνατίας οδού με σκοπό να δημιουργηθούν η βόρεια και η νότια είσοδος του σταθμού. Οι αρχαιότητες που ήρθαν στο φως είναι πολύ σημαντικές αλλά δε μπορούσαν να αντιμετωπιστούν συνολικά, όπως εκείνες στον σταθμό Βενιζέλου, διότι έλειπε πλέον ο κύριος κορμός τους, ο μαρμαρόστρωτος δρόμος με το κρηναίο και τον στυλοβάτη που είχαν αφαιρεθεί το 2012.

Στη βόρεια είσοδο αποκαλύφθηκε σε ύψος τμήμα της αγοράς της μεσοβυζαντινής Θεσσαλονίκης με καταστήματα και εργαστήρια κυρίως έργων μικροτεχνίας που ανοίγονταν στη Μέση Οδό. Πολύ μεγάλη σημασία έχει και το τμήμα σιγμοειδούς πλατείας με στοά που αναπτυσσόταν δίπλα στον δρόμο ήδη από τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια. Επίσης αποκαλύφθηκε τμήμα εντυπωσιακού κρηναίου οικοδομήματος κι αυτό δίπλα στον δρόμο.

Στη νότια είσοδο ήρθε στο φως, πολύ ταλαιπωρημένο από το παρελθόν, και τμήμα δεύτερης μαρμαρόστρωτης, ημικυκλικής πλατείας δίπλα στον δρόμο.

-Ποια λύση επιλέχθηκε μετά τις νέες αποκαλύψεις; 

Παρότι έλειπε ο κεντρικός κορμός των αρχαιοτήτων, με την θετική εισήγηση της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων και των Κεντρικών Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ, τη σύμφωνη γνώμη της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. και του Δήμου Θεσσαλονίκης και με την θετική γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου βρέθηκε η καλύτερη λύση για την τύχη των πολύ σημαντικών αυτών αρχαιοτήτων.

Με συντονισμένες προσπάθειες και με μεγάλη έγνοια, κατορθώθηκε με τις υπουργικές αποφάσεις Λυδίας Κονιόρδου (Μάιος 2017 και Φεβρουάριος 2018) να διατηρηθούν κατά χώραν και σε έκταση 500 τμ το μεγαλύτερο τμήμα, τα 2/3, των αποκαλυφθεισών αρχαιοτήτων, δηλαδή τα βυζαντινά καταστήματα και η σιγμοειδής πλατεία με στοά, ενώ το τμήμα του κρηναίου και τμήμα της ημικυκλικής πλατείας στη νότια είσοδο αποσπάσθηκαν με σκοπό να επανατοποθετηθούν, στην αρχική θέση το πρώτο και εντός της νότιας εισόδου το δεύτερο.

Μόνο αποσπασματικά σωζόμενες αρχαιότητες αποδομήθηκαν. Με την διατήρηση κατά χώραν του μεγαλύτερου μέρους των αρχαιοτήτων στην πλατεία Μακεδονομάχων, η Θεσσαλονίκη απέκτησε ένα ακόμη μνημείο προς ανάδειξη και εμπλουτίστηκε η αρχαιολογική εικόνα της πόλης, ως της σπουδαίας συμπρωτεύουσας, τότε και τώρα. Μόνο πολύ μικρά τμήματα αποκόπηκαν και επανέρχονται, συνολικού εμβαδού 170 τμ., σύμφωνα με μελέτη που ακολούθησε αμέσως μετά την απόφαση.

Αυτό σε αντιπαράθεση με τα περίπου 1, 3 στρέμματα που σύμφωνα με την Υ.Α. Λίνας Μενδώνη, θα τεμαχιστούν και θα αποσπαστούν, με ερωτηματικό αν θα επανέλθουν ποτέ στον σταθμό Βενιζέλου. Η παραπάνω λύση ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να συμβεί στον σταθμό Αγίας Σοφίας με τις παρούσες συνθήκες και με την δέουσα προσοχή στην θετική εισήγηση της Εφορείας Αρχαιοτήτων, όπως ακριβώς είχε δοθεί και το 2015 στην εισήγηση της ίδιας Εφορείας για την κατά χώραν διατήρηση των αρχαιοτήτων  στον σταθμό Βενιζέλου. Η λύση αυτή για τις αρχαιότητες του σταθμού Αγίας Σοφίας ανακούφισε και γέμισε χαρά όλους τους εμπλεκόμενους διότι και η πολιτιστική κληρονομιά διασώθηκε και το έργο προχώρησε.

-Γιατί πιστεύετε ότι παρουσιάζονται σήμερα διαστρεβλωμένα αυτά τα γεγονότα εκείνης της εποχής; Γιατί δεν ακολουθείται ξανά μια παρόμοια ρύθμιση;

Μια τέτοια ρύθμιση δεν νομίζω κανείς να αποτολμούσε πριν από το 2015, με τρανταχτό παράδειγμα την Μέση Οδό του 2012. Μετά από αυτόν τον ακρωτηριασμό του κεντρικού τμήματος των αρχαιοτήτων του σταθμού Αγίας Σοφίας το 2012 και αντιθέτως, μετά το κατόρθωμα της διατήρησης κατά χώραν της μεσοβυζαντινής αγοράς και της σιγμοειδούς πλατείας στο βόρειο τμήμα το 2017, τολμά κανείς να διαστρεβλώνει αντί να εξυμνεί τις πολύ επιτυχημένες ενέργειες το 2017 ως προς τις αποκαλυφθείσες αρχαιότητες στις εισόδους του σταθμού Αγίας Σοφίας; Ποια άλλη διαστρέβλωση μπορεί να περιμένει κανείς προκειμένου να αποπροσανατολιστεί η κοινή γνώμη από το γεγονός του τεμαχισμού και της απομάκρυνσης του μοναδικού και εξαιρετικά διατηρημένου μέχρι σήμερα μνημειακού συνόλου του σταθμού Βενιζέλου;

Όσον αφορά στον μαρμαρόστρωτο δρόμο (τη Μέση Οδό όπως αναφέρεται) που αφαιρέθηκε το 2012 για να επανατοποθετηθεί κάπου στον σταθμό Αγίας Σοφίας, χωρίς να ληφθεί τότε μέριμνα και πρόνοια σε ποια συγκεκριμένη θέση θα επανερχόταν, είναι αυτός ακριβώς ο δρόμος που συχνά αναφέρεται από τους υπερασπιστές των αρχαιοτήτων του σταθμού Βενιζέλου ως παράδειγμα προς αποφυγή. Το παράδειγμα αυτού του δρόμου προβάλλεται ως ένας σοβαρός κίνδυνος σε σχέση με τις αρχαιότητες του σταθμού Βενιζέλου που η τωρινή Κυβέρνηση, ο Πρωθυπουργός και η Υπουργός Πολιτισμού αποφάσισαν να κομματιάσουν, απομακρύνουν και επανατοποθετήσουν.

*Η κ. Βλαζάκη έχει υπηρετήσει ως αρχαιολόγος από το 1975 στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, αρχικά στην ΚΑ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και στη συνέχεια στην ΚΕ΄ Εφορεία Δυτικής Κρήτης, όπου από το 1990 έως το 2010 υπήρξε Διευθύντρια. Κατά τα έτη 2001-2003 υπήρξε Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και της αντίστοιχης ΚΓ΄ Εφορείας. Από το Φεβρουάριο του 2009 ως τον Οκτώβριο του 2014 διετέλεσε Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Αναπληρώτρια: 2009 – 2010). Το Μάρτιο του 2015 διορίστηκε Αναπληρώτρια Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, ενώ το Φθινόπωρο του ίδιου έτους διορίστηκε Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Τα τελευταία χρόνια είχε αναπτύξει αξιοσημείωτη δραστηριότητα σε διεθνές επίπεδο καθώς συντόνιζε τις προσπάθειες και τις δράσεις της Ελλάδος για τον επιτυχή επαναπατρισμό αρχαιοτήτων. Υπήρξε Πρόεδρος των Κεντρικών Συμβουλίων του ΥΠΠΟ το διάστημα 2015-2019 και πρόεδρος της Επικουρικής Επιτροπής της Unesco για τη σύμβαση του 1970 σε σχέση με την καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας και τον επαναπατρισμό των αρχαιοτήτων.