Η σεφαραδίτικη μουσική παράδοση της Θεσσαλονίκης: Τα τραγούδια μας, του Αλμπέρτου Ναρ

Λέξεις: Ξένια Ελευθερίου*

«Τούτα τα τραγούδια τα ’λεγαν ως προχτές στη Σαλονίκη οι κοπέλες, καθώς συγύριζαν την κάμαρά τους, οι εργάτες στα καπνομάγαζα, οι βαρκάρηδες στο λιμάνι. Και με το πέσιμο της νύχτας, η μελωδία ξεχυνόταν από τα μισόκλειστα παράθυρα, απλωνόταν στα κακοτράχαλα καλντερίμια, αγκάλιαζε τη γειτονιά ολάκερη. Μανάδες που νανούριζαν τα μικρά τους, παλικάρια που παίνευαν της αγαπημένης τους τα κάλλη, λεβέντες που έπνιγαν τον καημό τους στο κρασί, κάποια κορίτσια που σιγοψιθύριζαν τους μύχιους πόθους της καρδιάς τους, κάποια γερόντια στο πλατύσκαλο που αναμετρούσαν το βάρος της μέρας που ξεψυχούσε». (Από το Προοίμιο του Αλμπέρτου Ναρ, Τα Τραγούδια μας (πρόλογος Α’ έκδοσης: Γιώργος Ιωάννου & Πρόλογος: Σταύρος Ξαρχάκος), εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 2021, σ.19.)

Οι αποσιωπημένες και περιθωριακές φωνές των Ελλήνων Εβραίων, οι άλλοτε «αόρατοι» της Ιστορίας, έρχονται στο προσκήνιο με τις νέες εκδόσεις που κυκλοφορούν.

Μεγάλοι και μικρότεροι εκδοτικοί οίκοι ενδιαφέρονται σήμερα για τη δημοσιοποίηση της τραυματικής και συγκρουσιακής ιστορίας του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων, όπως και για την ανάδειξη της εβραϊκής ιστορίας μέσω νέων λογοτεχνικών εκδόσεων και ιστορικών μελετών ή με την επανέκδοση παλαιότερων εκδόσεων. Χαρακτηριστική είναι ιστορικά η περίπτωση του «Σαλονικάι» (Σε εισαγωγικά καθώς γίνεται έμμεση αναφορά στο βιβλίο του Σαλονικάι. Άπαντα τα διηγήματα, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2015.) Εβραίου λογοτέχνη και ιστορικού ερευνητή Αλμπέρτου Ναρ, ο οποίος φέροντας το τραύμα της δεύτερης γενιάς επιζώντων του Ολοκαυτώματος θέλησε να μεταφέρει τις μνήμες της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης στο ευρύ κοινό.

Στη δεκαετία του ’80 ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί εκδοτικός οίκος που να δεχθεί να δημοσιεύσει τη μελέτη του με τίτλο Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης. Τα τραγούδια μας για την ιστορία και τη λαογραφία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Τελικά, το 1985 η μελέτη του δημοσιεύτηκε σε έκδοση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης με πρόλογο του Γιώργου Ιωάννου, με στόχο να αναδειχθεί η ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο άνοιξε ουσιαστικά το δρόμο για τη μελέτη και την έρευνα της τοπικής εβραϊκής ιστορίας της Θεσσαλονίκης αποτελώντας μία βασική ιστορική πηγή για τους πρώτους ερευνητές που ασχολήθηκαν συστηματικά με τις εβραϊκές σπουδές.

Στην πορεία των ετών και συγκεκριμένα, τη δεκαετία του ‘90 ο Αλμπέρτος Ναρ αποφάσισε να προβεί σε μια σειρά ηχογραφήσεων ηλικιωμένων Ελλήνων Εβραίων, κατοίκων της Θεσσαλονίκης, επιδιώκοντας να διασώσει τα δημοφιλή τραγούδια των Εβραίων της πόλης, όπως και ορισμένα σεφαραδίτικα τραγούδια. (Λέων Α. Ναρ, «Ι remember. Θυμάμαι. Επιζώντες του Ολοκαυτώματος τραγουδούν σεφαραδίτικα τραγούδια», Θεσσαλονικέων Πόλις, τεύχος 75, 2021, σ. 106.)

Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ) στη Θεσσαλονίκη διαθέτει από τον Δεκέμβριο του 2011 την προσωπική συλλογή σεφαραδίτικων τραγουδιών του Αλμπέρτου Ναρ που έχει κατατεθεί σ’ αυτό και αποτελεί δωρεά της οικογένειας Ναρ. Το αρχείο ψηφιοποιήθηκε και είναι διαθέσιμο στους ερευνητές. Συντάχθηκε κατάλογος των τραγουδιών και των συντελεστών για όσες ηχογραφήσεις υπήρχαν σχετικά στοιχεία. Οι περισσότερες κασέτες διαθέτουν τραγούδια της ευρύτερης σεφαραδίτικης μουσικής παράδοσης, ενώ, στο αρχείο υπάρχουν και ορισμένες ηχογραφήσεις θρησκευτικής μουσικής. Περιέχονται ακόμη και ερασιτεχνικές ηχογραφήσεις που έκανε ο Ναρ με Θεσσαλονικείς Εβραίους, αλλά και εμπορικές ηχογραφήσεις. Σημαντικές είναι και οι ηχογραφήσεις λαϊκών τραγουδιών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

Οι εν λόγω ιστορικές ακουστικές πηγές, «τα αρχαιότερα μνημεία της ισπανικής μουσικής» (Αλμπέρτος Ναρ, Τα Τραγούδια μας (πρόλογος Α’ έκδοσης: Γιώργος Ιωάννου & Πρόλογος: Σταύρος Ξαρχάκος), εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 2021, σ.19.), τα τραγούδια των Σεφαραδιτών Θεσσαλονικέων από την προσωπική συλλογή του Αλμπέρτου Ναρ με σπάνιες ηχογραφήσεις επιζώντων του Ολοκαυτώματος που τραγουδούν σεφαραδίτικα τραγούδια αποτέλεσαν αντικείμενο εξέτασης στη νέα έκδοση επιμέλειας του Δρ. Λέοντος Α. Ναρ που διαθέτει και το cd των τραγουδιών με τίτλο I Remember… ΘΥΜΑΜΑΙ (εκδόσεις Ιανός, Ιούνιος 2020).

Πρόκειται για έναν ειδικό τόμο-αφιέρωμα, μία τρίγλωσση έκδοση (ελληνικά, αγγλικά, ισπανοεβραϊκά) του βιβλίου/CD που βασίζεται στο μουσικό αρχείο του Αλμπέρτου Ναρ. Στην παρούσα έκδοση οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος τραγουδούν σεφαραδίτικα τραγούδια, τα οποία αποτελούν σπάνια ηχητικά ντοκουμέντα. Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες επιζώντων, τα σεφαραδίτικα άσματα τραγουδιόντουσαν από Εβραίους κρατούμενους και Εβραίες κρατούμενες ακόμη και στα στρατόπεδα θανάτου. Τα τραγούδια συνδέονται άμεσα με την τραυματική εμπειρία του Ολοκαυτώματος.

Αναδεικνύουν τη συγκινησιακή φόρτιση των επιζώντων, οι οποίοι άκουσαν τα τραγούδια αυτά για τελευταία φορά από τους ομοθρήσκους τους πριν την φρίκη του Ολοκαυτώματος και τα ερμηνεύουν ως επιζώντες της ολιγάριθμης πλέον Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης που έχασε την πλειοψηφία των μελών της στη γενοκτονία. Το τραύμα του Ολοκαυτώματος αναπαρίσταται στην ερμηνευτική απόδοση των επιζώντων. Δίπλα στο όνομα κάθε επιζώντα που ερμηνεύει ένα τραγούδι βρίσκεται και ο αριθμός στρατοπέδου. Οι φωνές των αφανών θυμάτων του Ολοκαυτώματος που βίωσαν την ακραία τραυματική εμπειρία και κατάφεραν να επιβιώσουν έρχονται επώνυμα πλέον να «αφηγηθούν» μέσω των τραγουδιών την αγνοημένη ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας.

Τα σεφαραδίτικα τραγούδια (Μια ακόμη σημαντική ιστορική μελέτη για τα σεφαραδίτικα τραγούδια είναι αυτή του 2014 από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης με τίτλο Σεφεραδίτικα τραγούδια. Επιλογή. Μετάφραση. Σχόλια του Ξενοφώντα Κοκόλη.) τραγουδιούνται στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα, η οποία είναι ιδιαιτέρως μελωδική. Τα «λαντίνο» (ισπανοεβραϊκά) είναι το ιδίωμα των Εβραίων που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία και βρήκαν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη. Είναι πλέον μια νεκρή γλώσσα που δεν ομιλείται και η οποία χρησιμοποιούνταν ευρύτατα μέχρι την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Η σεφαραδίτικη μουσική έχει τις ρίζες της στη μεσαιωνική Ανδαλουσία, στον χώρο και στον χρόνο συνύπαρξης και συνδημιουργίας Χριστιανών, Εβραίων και Μουσουλμάνων (Λέων Α. Ναρ, «Ι remember. Θυμάμαι. Επιζώντες του Ολοκαυτώματος τραγουδούν σεφαραδίτικα τραγούδια», Θεσσαλονικέων Πόλις, τεύχος 75, 2021, σ. 107.).

Υπάρχει άμεση σύνδεση του σεφαραδίτικου τραγουδιού με το ρεμπέτικο τραγούδι (Βλ. Ηλίας Πετρόπουλος, Τα μικρά ρεμπέτικα, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990. Βλ., παράλληλα, Ηλίας Πετρόπουλος, Ρεμπέτικα τραγούδια, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009.), εξαιτίας των επιδράσεων που δέχθηκαν οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι από την παράδοση που δημιούργησε η Θεσσαλονίκη με το ρεμπέτικο τραγούδι.

Την εποχή του Μεσοπολέμου γνωστά ρεμπέτικα τραγούδια ακούγονται με σεφαραδίτικες εκδοχές. Εβραίοι λαϊκοί στιχουργοί διασκευάζουν στα ισπανοεβραϊκά ρεμπέτικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης, τα οποία γνώρισαν μεγάλη δημοτικότητα. Ουσιαστικά, το ρεμπέτικο τραγούδι αφομοιώθηκε από τη σεφαραδίτικη μουσική. Ενώ, τα τραγούδια που ερμήνευσαν οι γνωστές ρεμπέτισσες της εποχής, Ρόζα Εσκενάζυ και Στέλλα Χασκίλ, έμειναν στην ιστορία, για να φωτίζουν καλύτερα την άγνωστη σύνδεση μεταξύ των ρεμπέτικων της Σμύρνης, που ήρθαν ως πολιτισμική κληρονομιά μαζί με τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας στη Θεσσαλονίκη, και των τραγουδιών της ισπανοεβραϊκής παράδοσης.

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως ένα βασικό στοιχείο του πολιτισμού της Εβραϊκής Κοινότητας είναι η μουσική και το τραγούδι. Τα σεφαραδίτικα τραγούδια αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της μουσικής παράδοσης της παλιάς Θεσσαλονίκης που, όμως, δεν συναντάται πλέον στη σύγχρονη πόλη. Εξαίρεση αποτελούν τα μουσικά δρώμενα της χορωδίας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης που διατηρεί τη μουσική παράδοση διασώζοντας την ιστορία της Κοινότητας και τη συλλογική της μνήμη.

Αφορμή, ωστόσο, για να έρθει ο σύγχρονος «Σαλονικιός» σε επαφή με αυτό το ιστορικό κομμάτι της πόλης αποτελούν οι εκδηλώσεις τις Ημέρες Μνήμης του Ολοκαυτώματος, οι θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, οι παλαιότερες και νεότερες εκδόσεις, οι ταινίες και τα ντοκιμαντέρ (Το ιστορικό ντοκιμαντέρ με μαρτυρίες επιζώντων Σεφαραδιτών Εβραίων με τίτλο Αναζητώντας τα σεφαραδίτικα (In Search of Ladino, David Perlov, Israel 1981) θίγει το θέμα της αναβίωσης της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, των «λαντίνο», και τη σχέση της γλώσσας με την εβραϊκή ταυτότητα μέσω της μουσικής παράδοσης.), με άλλα λόγια οι πηγές της Δημόσιας Ιστορίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και το cd με τα σεφαραδίτικα τραγούδια που κυκλοφόρησε μαζί με το κείμενο της μουσικοθεατρικής παράστασης του Λέοντος Ναρ Δεν σε ξέχασα ποτέ (εκδόσεις Ευρασία, 2017).

Η επανέκδοση της μελέτης του Αλμπέρτου Ναρ Τα τραγούδια μας με πρόλογο του Σταύρου Ξαρχάκου και πρόλογο της Α’ έκδοσης του Γιώργου Ιωάννου ενισχύει ουσιαστικά την προσπάθεια της διάσωσης της ιστορικής μνήμης της πάλαι ποτέ εβραϊκής Θεσσαλονίκης, του πολιτισμού και των παραδόσεών της εβραϊκής Κοινότητας της πόλης.

Η επανέκδοση επαναφέρει στη δημόσια συζήτηση την αναβίωση της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, των «λαντίνο», και τη σχέση της γλώσσας με την εβραϊκή ταυτότητα μέσω της μουσικής παράδοσης. Τα τραγούδια ανθολογούνται με βάση το περιεχόμενό τους στις εξής κατηγορίες: «παραλογές», «του έρωτα», «του γάμου», «της γέννησης, νανουρίσματα, του σχολείου, παιδικές προσευχές και άλλα», «θρησκευτικά-λειτουργικά», «σατιρικά, του γλεντιού», «του θανάτου», «της ξενιτιάς», «του στρατού», «ιστορικά και άλλα λαϊκά». Η ανθολογία τους δεν περιέχει μόνο τους ισπανοεβραϊκούς στίχους, αλλά και τη μετάφρασή τους στα ελληνικά, σημειώσεις σχετικά την ιστορία κάθε τραγουδιού και σημαντικές ιστορικές πληροφορίες για την κατανόηση του νοήματός τους. Η συλλογή, η διάσωση μέσω της καταγραφής και η δημοσίευση των τραγουδιών είναι εξαιρετικά σημαντική για τη διατήρηση της εβραϊκής ταυτότητας, της συλλογικής μνήμης και του μουσικού πολιτισμού του ελληνικού εβραϊσμού. Με την έκδοση των σεφαραδίτικων τραγουδιών αναβιώνει η πλούσια ιστορία της σεφαραδίτικης Θεσσαλονίκης στις νεότερες γενιές.

Κλείνοντας, αξίζει να επισημανθεί ότι τα τραγούδια συνιστούν σημαντικές ιστορικές ηχητικές πηγές που μπορούν να αξιοποιηθούν διδακτικά στην τάξη (Στο πλαίσιο της ανάλυσης των τραγουδιών από πλευράς διδακτικής μεθοδολογίας ιδιαίτερο χρήσιμο είναι το σχήμα του R. Beddig. Βλ. αναλυτικότερα, Δημήτρης Μαυροσκούφης, Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας, ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία, ιστορικές πηγές, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη: 2015).

Τα τραγούδια μας μπορούν να αποτελέσουν ενδιαφέρουσες ιστορικές πηγές για κάθε εκπαιδευτικό που επιθυμεί να προσεγγίσει μέσω της τέχνης την τοπική ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εξάλλου, σήμερα οι γνώσεις για το παρελθόν δεν παράγονται αποκλειστικά από την ακαδημαϊκή Ιστορία, αλλά και από όλα τα κανάλια μετάδοσης της Δημόσιας Ιστορίας, όπως είναι τα τραγούδια που συνδέονται άμεσα με τη μνήμη, τη νοσταλγία, το τραύμα και την πολιτισμική κληρονομιά.

*Η Ξένια Ελευθερίου είναι Δρ. Διδακτικής της Ιστορίας Α.Π.Θ., Υπότροφος Αριστείας Ι.Κ.Θ. «Αλμπέρτος Ναρ»

**Η μελέτη της Ξένιας Ελευθερίου Η Δημόσια Ιστορία ως συγκρουσιακό θέμα: Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο διαδίκτυο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ταξιδευτής.