Το βιβλίο στην μετά-Covid εποχή

Λέξεις: Μαρία Ριτζαλέου

Μεγάλος χαμένος και στην Ελλάδα εξαιτίας της πανδημίας εξακολουθεί να είναι το βιβλίο, καθώς σημειώνει ποσοστιαία μείωση του τζίρου 18,7% συγκριτικά με το πρώτο εξάμηνο του 2020. Τα πρόσθετα έσοδα 2,5 δισ. ευρώ στο λιανεμπόριο το β΄ τρίμηνο του 2021 δεν αφορούν το βιβλίο και οι επαγγελματίες του χώρου αναμένουν τις γιορτές των Χριστουγέννων για να τονωθεί η κίνηση.

Είναι χαρακτηριστικό πως τον Ιούνιο του 2020 οι Έλληνες βιβλιόφιλοι ξόδεψαν σχεδόν 5,9 εκατ. ευρώ στις επισκέψεις τους στα βιβλιοπωλεία, το ποσό αυτό όμως μειώθηκε φέτος κατά 1,2 εκατ. ευρώ και έπεσε στα 4,7 εκατ. ευρώ.

Ανάμεσα στις νέες συνήθειες που έφερε η πανδημία ήταν κι αυτή των ηλεκτρονικών παραγγελιών. Τούτο ανάγκασε αφενός τις μεγάλες και μεσαίες αλυσίδες στο να δημιουργήσουν e-shops (ή να εξελίξουν τα ήδη υπάρχοντα), αφετέρου όμως για τα μικρά συνοικιακά βιβλιοπωλεία ήταν ένα επιπλέον κόστος, στο οποίο δεν μπόρεσαν όλοι να ανταποκριθούν.

Αξίζει να σημειωθεί πως μεγάλο βιβλιοπωλείο της Αθήνας έφτασε εν μέσω πανδημίας να τιμολογεί 16.000 βιβλία την ημέρα, που προέρχονταν από ηλεκτρονικές παραγγελίες και χρειάστηκε να προσλάβει επιπλέον προσωπικό για να ανταποκριθεί στον όγκο δουλειάς.

Ο προβληματισμός των εκδοτών -μικρών και μεγάλων-, των εμπόρων και των βιβλιοπωλών είναι πολυεπίπεδος. Πώς θα ξαναβάλουν το βιβλίο στις υψηλές θέσεις των καταναλωτών και τι είδους βιβλίο θα είναι αυτό της νέας χρονιάς; Έντυπο ή ηλεκτρονικό; Πόσοι θα αντέξουν και υπό ποιες συνθήκες;

Υπενθυμίζεται ότι τον Ιούνιο θύελλα αντιδράσεων ξεσήκωσε η είδηση πως το αποθηκευτικό απόθεμα του εκδοτικού οίκου Γαβριηλίδη στην Αθήνα όδευε προς πολτοποίηση. Το ίδιο είχε συμβεί το 2012 με τις εκδόσεις των Ελληνικών Γραμμάτων του ΔΟΛ. Τα προβλήματα στις εκδόσεις Γαβριηλίδη ήταν γνωστά εδώ και καιρό, αλλά η κατάσταση επιδεινώθηκε από τον Φεβρουάριο του 2020 όταν έφυγε από τη ζωή ο εκδότης Σάμη Γαβριηλίδης, νικημένος από τον καρκίνο. Ο οίκος υπολειτουργούσε και τελικά έκλεισε.

Οι άνθρωποι του χώρου φοβούνται πως την ίδια τύχη θα έχουν και άλλοι, καθώς το τοπίο αλλάζει. Μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι και αλυσίδες πώλησης βιβλίων απορροφούν μικρότερους και τα βιβλιοπωλεία της γειτονιάς βάζουν λουκέτο, μην αντέχοντας τον ανταγωνισμό. Δεν έλειψαν βέβαια και μεμονωμένες περιπτώσεις μικρών βιβλιοπωλείων που ενίσχυσαν την ψηφιακή τους παρουσία ή επινόησαν ευρηματικούς τρόπους για την εκτέλεση των παραγγελιών, όπως τις τηλεφωνικές κρατήσεις και τη διανομή πόρτα-πόρτα από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες. Κατάφεραν έτσι να περιορίσουν τις απώλειες ή και να επιτύχουν εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Μέσα σε όλα άλλαξε και η συνήθεια της ανάγνωσης. Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται αύξηση στις πωλήσεις των eBooks και των audiobooks, σε όλο τον κόσμο. Η Σκανδιναβία κρατά τα πρωτεία, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση αυτή της Σουηδίας όπου οι πωλήσεις των eBooks αυξήθηκαν φέτος κατά 12,1% και αυτές των audiobooks κατά 41,5%, με τα τελευταία να κατέχουν ποσοστό 90% επί των συνολικών ηλεκτρονικών πωλήσεων. Και στην Ελλάδα οι πωλήσεις πολλαπλασιάστηκαν -το μερίδιο ωστόσο της αγοράς είναι κάτω του 1%- και ορισμένοι εκδότες επανήλθαν στην αγορά των eBooks μετά από απουσία χρόνων.

Μια νέα τάση είναι επίσης ο ηλεκτρονικός δανεισμός (e-lending) και είναι χαρακτηριστικό πως στη Γαλλία ο δανεισμός eBooks, μέσω του προγράμματος Prêt Numérique en Bibliothèque (PNB), αυξήθηκε την προηγούμενη χρονιά κατά 78%, ξεπερνώντας το 1.000.000 δανεισμούς.

Η προώθηση των βιβλίων γίνεται πλέον με περισσότερους τρόπους. Οι εκδοτικοί οίκοι και τα βιβλιοπωλεία επενδύουν και στα social media, διοργανώνουν διαγωνισμούς, προσφορές και εκπτώσεις, τις οποίες διαφημίζουν όπου και όπως μπορούν.

Στις νέες τάσεις είναι και το…χτύπημα στη βιτρίνα. Για να διαφημιστεί ένα βιβλίο πρέπει να μπει στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου κι αυτό δεν γίνεται χωρίς κόστος. Η παραμονή ενός βιβλίου στην προθήκη μεγάλης αλυσίδας στη Θεσσαλονίκη κοστίζει ως και 1.000€ την εβδομάδα, οπότε εύκολα συμπεραίνει κανείς πόσο εκτοξεύεται η τιμή αυτή για ένα κεντρικό βιβλιοπωλείο στην Αθήνα ή για ένα μικρότερο στο αεροδρόμιο. Λέγεται πως η προβολή ενός τίτλου σε υποκατάστημα του αεροδρομίου “Ελευθέριος Βενιζέλος” μπορεί να ξεπεράσει τα 1.500€, την εβδομάδα. Και αυτή επιλογή δεν γίνεται πάντα με κριτήρια την ποιότητα του περιεχομένου ή το κύρος του συγγραφέα. Στα μεγάλα βιβλιοπωλεία επικρατεί λίγο η λογική του σούπερ μάρκετ και δεν είναι σπάνια η εικόνα ένα βιβλίο να σχηματίζει…πυραμίδα με δεκάδες αντίπυτα.

Ακολουθώντας τον ευρωπαϊκό βηματισμό, στην Ελλάδα στις πρώτες θέσεις των πωλήσεων βρίσκονται τα μυθιστορήματα, τα βιβλία μυστηρίου, εκείνα της αυτοβελτίωση και της μαγειρικής, ενώ σε ικανοποιητικά επίπεδα κινείται και το παιδικό βιβλίο.

Με μικρά ή μεγάλα βήματα το βιβλίο αντέχει και επιβιώνει στη μετά-Covid εποχή. Πολλοί έχουν αντιληφθεί πως αποτελεί μια διέξοδο από το άγχος και είναι καλύτερη παρέα από την τηλεόραση. Ή τουλάχιστον μπορούν να πορευτούν παράλληλα. Ως πρόσφατο παράδειγμα είναι το βιβλίο του Walter Tevis, το οποίο μπήκε στη λίστα των ευπώλητων των New York Times, 37 χρόνια μετά την κυκλοφορία του, λόγω της ομώνυμης σειράς The Queen΄s Gambit του Netflix.

Η 72η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου στη Φρανκφούρτη που διοργανώθηκε φέτος υβριδικά από τις 20 ως τις 24 Οκτωβρίου με πάνω από 1500 εκθέτες από 72 χώρες -το 2019 πάντως ήταν περισσότεροι από 7.500 εκθέτες από 120 χώρες- και 200 συγγραφείς, έδειξε ότι το βιβλίο καταγράφει μια δυναμική πορεία. Το ελληνικό περίπτερο είχε σχεδόν 60 εκδοτικούς οίκους και η διοργάνωση αφιέρωσε μια βραδιά στο έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη με αφορμή την έκδοση τριών βιβλίων του στα γερμανικά από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις Edition Romiosini.

Τιμώμενη χώρα ήταν φέτος ο Καναδάς και υπενθυμίζεται ότι πριν από 20 χρόνια ήταν η Ελλάδα και η λογοτεχνία της και τότε αρκετοί ‘Έλληνες συγγραφείς είχαν εκδοθεί από μεγάλους γερμανικούς οίκους όπως οι Suhrkamp, Hanser, Piper. Η δραστηριότητα αυτή δεν συνεχίστηκε πάντως, με εξαίρεση τον ελβετικό οίκο Diogenes που εξακολουθεί να μεταφράζει τα αστυνομικά βιβλία του Πέτρου Mάρκαρη.

Παρά τα σοβαρά και δυσεπίλυτα προβλήματα, ο χώρος των εκδόσεων αποτελεί τον μεγαλύτερο πολιτιστικό κλάδο της Ευρώπης με ετήσιο κύκλο εργασιών κοντά στα 24 δισ. ευρώ, που αντιστοιχεί σε αξία αγοράς 38 δισ. ευρώ. Απασχολεί περίπου 150.000 εργαζόμενους και με έμμεσο τρόπο πάνω από 500.000, εκδίδοντας σχεδόν μισό εκατομμύριο τίτλους το χρόνο. Ο ευρωπαϊκός τομέας των εκδόσεων είναι κορυφαίος σε διεθνές επίπεδο, καθώς 7 στους 10 μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους στον κόσμο, έχουν την έδρα τους στην Ευρώπη.

Το ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό ανθίσταται στα νέα μέσα και οι πωλήσεις βιβλίων έφτασαν στο υψηλότερο επίπεδο όλων των εποχών στη Σουηδία το πρώτο εξάμηνο του 2021 σημειώνοντας αύξηση κατά 10%. Ευχάριστα είναι και τα νέα από την Ιταλία όπου η αύξηση το πρώτο 9μηνο του 2021 ήταν 29% συγκριτικά με το αντίστοιχο διάστημα του 2020, ενώ στη Γερμανία έφτασε στο 3,9% και κάπου εκεί κινήθηκε και στη Γαλλία, μια χώρα που όπως και το Βέλγιο κράτησε ανοιχτά τα βιβλιοπωλεία σε όλη τη διάρκεια της καραντίνας, χαρακτηρίζοντάς τα ως “καταστήματα ζωτικής ανάγκης”, όπως τα σούπερ μάρκετ και τα φαρμακεία. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του BBC οι πωλήσεις βιβλίων στο Ηνωμένο Βασίλειο ξεπέρασαν τις 200.000 κι αυτό συνέβη για πρώτη φορά από το 2012.

Αλλά και στην άλλη άκρη του Ατλαντικού το βιβλίο δείχνει να πηγαίνει εξαιρετικά καλά και μόνο πέρσι πουλήθηκαν στις ΗΠΑ 675.000.000 έντυπα βιβλία, με το ποσοστό της αύξησης να είναι το μεγαλύτερο από το 2009. Από τα μέχρι τώρα στοιχεία το 74% των ενήλικων Αμερικανών διαβάζει τουλάχιστον ένα βιβλίο το χρόνο και τα παραδοσιακά βιβλιοπωλεία κάνουν τζίρο σχεδόν 10 δισεκατομμύρια δολάρια, τα έσοδα ωστόσο βρίσκονται σε πτώση κυρίως λόγω μεγάλων διαδικτυακών λιανοπωλητών, όπως η Amazon.

Οι βιβλιοπώλες αγαπούν το βιβλίο και είναι ευρηματικοί τύποι. Τι πιο μεγάλη απόδειξη από αυτό που συνέβη τον Ιανουάριο του 2020 στην μικρή πόλη Petersfield της Αγγλίας. Το βιβλιοπωλείο Petersfield Bookshop πουλά αντίκες, μεταχειρισμένα βιβλία, αλλά και καινούργια. Στις 14 εκείνου του Γενάρη, δεν μπήκε ούτε ένας πελάτης. Ήταν η πρώτη φορά που συνέβη κάτι τέτοιο στα 100 χρόνια λειτουργίας του. Ένας εργαζόμενος, ο Robert Sanson, έγραψε στο Twitter πως ήταν μια πολύ ήσυχη μέρα και δεν πουλήθηκε ούτε ένα βιβλίο. Η ανάρτησή του έγινε viral μέσα σε λίγες ώρες, με 9.200 retweets και 20.000 likes, ενώ ο γνωστός συγγραφέας φαντασίας Neil Gaiman την μοιράστηκε με τους 2,1 εκατ. διαδικτυακούς ακολούθους του. Το ίδιο κιόλας βράδυ το βιβλιοπωλείο δέχτηκε πάνω από 300 μηνύματα με ερωτήσεις για αγορά βιβλίων και online παραγγελίες αξίας 1.000 αγγλικών λιρών. Ιδέες δίνουμε….